تخیل جامعه‌­شناختی راهی برای شناسایی و تحلیل مسائل کشورهای جهان اسلام

برای بررسی و تحلیل مسائل مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در جوامع انسانی، از سه سطح تحلیل می­توان استفاده کرد؛ اما اکتفای محض به هریک از این سطوح تحلیل، ناکافی به نظر می­رسد.

یک، در سطح تحلیل روان­شناسی، ممکن است که متفکر اسیر روان­شناسی گرایی محض شود؛ به این معنی که در تحلیل و تبیین مسائل به مطالعه تیپ شخصیتی و ذهینت­ افراد جامعه بدون در نظر گرفتن واقعیت­های اجتماعی دیگر بسنده کند.

دو، تجربه‌­گرایی انتزاعی، در این روش با مبنا قرار دادن فلسفه­ علوم طبیعی از روش­های کمی و آماری برای بررسی مسائل مختلف انسانی استفاده می­شود. در به کارگیری این روش، همواره این خطر وجود دارد که محققی که به دنبال تبیین مسائل است؛ از نظریه، ساخت اجتماعی و تاریخ صرف نظر کند. در نتیجه احتمال دارد که محقق میان آمار و اطلاعات پراکنده سرگردان شود یا اینکه کار تحقیق به امری یکسان، تکراری، بی روح و بوروکراتیک تبدیل شود.

سه، بسنده کردن به تئوری­های کلان، اتکا به تئوری­های کلان ممکن است یک متفکر را اسیر انتزاعی بودن، پیچیده گویی، فاصله گرفتن با واقعیت و بت انگاری مفاهیم کند. موارد مطرح شده آسیب‌­های سبک­های فکری رایج در علوم اجتماعی از منظر سی­‌رایت میلز است؛ او برای رهایی از این آسیب­ها راه­حلی را تحت عنوان تخیل ­جامعه‌­شناختی ارائه داده ­است.

بینش جامعه­‌شناختی یا تخیل جامعه‌­شناختی[1] اصطلاحی است که سی رایت میلز[2]، جامعه­‌شناس آمریکایی، در کتابی تحت عنوان «بیش جامعه‌شناختی، نقدی بر جامعه­‌شناسی آمریکایی» در سال 1959 مطرح کرد. تخیل جامعه‌­شناختی روشی برای اندیشیدن در مورد جهان اجتماعی است. به عبارت دیگر آن کیفیت، نوع و سبکی از تفکر است که موجب می شود شخص متفکر واقعیت های عصر حاضر را از زاویه‌­ای متفاوت، منحصر به فرد و چند لایه‌­ای بررسی و تحلیل کند. در واقع تخیل جامعه­‌شناختی همان درک روابط میان فرد، ساختارها و نهادهای اجتماعی و روند تاریخ است.

کسی که از تخیل جامعه‌­شناختی استفاده می­کند می­داند که مسائلی مانند شکاف طبقاتی، بیکاری، فقر، فساد، کاهش سرمایه­ اجتماعی و… تنها مسائلی فردی نیستند که فقط منحصر به ذهنیت­ و رفتار یک شخص باشند؛ بلکه در سطحی عمیق تر، مسائلی ساختاری، نهادی و تاریخی نیز هستند. همچنین چنین فردی سعی می­کند که میان مشکلات و گرفتاری­‌های شخصی با نهادهای اجتماعی و روندهای کلان تاریخی رابطه برقرار کند. به عبارت دیگر او مشکلات شخصی خود و انسان­‌های اطرافش را در متن وسیع تری مورد تحلیل و بررسی قرار می­دهد و این توانایی را دارد که از شرایط دور شود و اصطلاحاٌ با یک دید عقابی یعنی با زاویه­ نگاه کلان تر و وسیع­تر تصویر بزرگ و اصلی را تماشا کند. چنین فردی وقایع تاریخی و گسترده و هچنین تضادها و تعاملات نهادی را در زندگی روزمره­ خود و دیگران مشاهده می­کند؛ و از طرف دیگر بازتاب گرفتاری های شخصی خویش را در آیینه­ تمام نمای ساختارها و نهادهای اجتماعی و مسیر تاریخ مشاهده می­کند.

به کاری گیری تخیل جامعه­‌شناختی توسط متفکران در جهان اسلام می­تواند نتایج مفیدی را به دنبال داشته باشد. در وهله­ اول، بی‌­تفاوتی نسبت به مسائل مختلف اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی را از بین می‌­برد؛ در نتیجه فرد نسبت به واقعیت های زندگی واکنش متفکرانه نشان می­‌دهد. علاوه بر این کار تحقیق، تفکر و نوشتن نه امری خشک، بی روح و خسته کننده، بلکه به فعالیتی لذت بخش تبدیل می شود که محقق در جریان زندگی با آن همراه است؛ چرا که رفت و برگشت فکری میان مشکلات شخصی و مسائل عام اجتماعی و روند تاریخی موجب می­شود که فرد میان شغل و پروژه‌­های فکری خود شکاف عظیمی را احساس نکند. همچنین، موجب می­‌شود که مسائل مختلف از چند زاویه­ روانشناختی، ساختاری، نهادی و تاریخی مورد تحلیل قرار بگیرد. از همه مهم‌تر موجب می شود که مسائل خاص کشورهای جهان اسلام شناسایی شوند؛ چرا که فرد محقق و متفکر گرفتاری­ها و مسائل شخصی خود را که در زندگی روزمره­‌اش در یکی از کشورهای جهان اسلام با آن دست به گریبان است در سطح وسیع تر مورد تحلیل قرار می­دهد. در نهایت در تبیین مسائل خاص کشورهای جهان اسلام به امکان یافتن راهکارهای بومی مناسب با وضعیت این کشورها منجر می شود؛ که این راهکارهای یافت شده، صرفاٌ فردی و شخصی نیستند؛ بلکه با در نظر گرفتن امکانات نهادهای مختلف و موقعیت تاریخی خاص آن جامعه، مطرح می­شوند.

من حیث المجموع به نظر می­رسد که استفاده از تخیل جامعه‌­شناختی موجب می­شود که از ناکارآمدی علوم اجتماعی در کشورهای جهان اسلام کاسته شود و مسائل خاص کشورهای جهان اسلام بررسی شوند و همین راه را برای تبیین مسائل و ارائه­ راهکار و همچنین نظریه­‌پردازی توسط متفکران اجتماعی هموار می­کند.

پانوشت:

[1] Siciological Imagination

[2] C.Wright Mills

منبع: شعوبا