نقش تاریخی علمای هند در تفسیر و ترجمه قرآن

معاونت قرآن و عترت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نشست مجازی «نگاهی به تراجم و تفاسیر قرآن کریم مفسران هندی دوران معاصر» را در قالب اولین نمایشگاه مجازی قرآن کریم جمعه، سوم اردیبهشت ۱۴۰۰ برگزار کرد. این وبینار تخصصی با مدیریت محمود واعظی، مشاور بین‌الملل معاونت قرآن و عترت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزار شد.

در این وبینار دکتر غلام یحیی انجم، استاد دانشگاه همدرد و محقق قرآنی، مولانا محیی‌الدین قاضی، پژوهشگر قرآنی در دانشگاه اسلامیه و مدیر ماهنامه «زندگی نو» و دکتر مهدی موسوی استاد دانشگاه ادیان و مذاهب قم، مباحثی را حول این موضوع ارائه کردند.

آغاز و توسعه تفسیرنویسی در هند
در ابتدا دکتر غلام یحیی انجم، استاد دانشگاه همدرد و مؤلف ۳۴ کتاب به زبان عربی و اردو در زمینه فرهنگ، تمدن و علوم اسلامی به ارائه مقاله خود با عنوان «تفاسیر معاصر قرآن در شبه قاره» پرداخت.

یحیی انجم گفت: قرآن کریم، جامع‌ترین کتاب آسمانی است و مطالب و محتوای گوناگونی را در خود جای داده است. گروهی از محققان می‌گویند که کلمه قرآن یک اسم ثابت است و افرادی مثل ابن کثیر مکی و امام شافعی نیز اسم ثابت می‌دانند. گروه دوم از دانشمندان می‌گویند که قرآن مشتق یک اسم ثابت نیست.

خدمات چشمگیر علمای هند در زمینه ترجمه و تفسیر قرآن

وی افزود: ابوبکر، اولین خلیفه‌ای است که تفسیر را شروع کرد در حالی که از حضرت علی(ع) روایات بیشتری در رابطه با تفسیر قرآنی نقل شده است. این بدان دلیل بود که آن سه خلیفه(ابوبکر، عمر و عثمان) بیشتر وقت خود را متمرکز بر فتوحات و اداره کردن خلافت کرده بودند و فرصت کافی برای تفسیر قرآن به طور منظم نداشتند.

انجم ادامه داد: قرآن کریم به زبان عربی است. هدف اصلی آن اعراب بودند، بنابراین درک قرآن کریم برای آنها کاری چندان دشوار نبود اما با گسترش یافتن دین اسلام به مرزهای دیگر لازم بود که معانی و حکمت‌های قرآنی به زبان‌‌های دیگر به غیر از عربی نیز توضیح داده شود و مردم از معنای آن آگاه شوند.

وی ادامه داد: اولین تفسیر غیر عربی قرآن کریم به زبان فارسی تألیف شد که در اصل تفسیر عربی محمد بن جریر طبری (متوفی ۳ هجری) در جامع البیان فی تفسیر القرآن بود.

یحیی انجم افزود: نام هیچ تفسیری را قبل و بعد از فتح هند توسط محمود غزنوی در شبه قاره نمی‌یابیم. آنچه که معروف بوده این است که سادات محمد اسماعیل بخاری، عالم بزرگ تفسیری بود که در لاهور قرآن تدریس می‌کرد اما گفته می‌شود که آغاز ترجمه فارسی قرآن کریم متعلق به قرن هفتم هجری و منسوب به شیخ سعدی است. اما برخی از تاریخ‌دانان با این نظر مخالف‌اند.

وی ادامه داد: بنابر برخی منابع، نخستین تفسیر در منطقه شبه قاره هند در قرن پنجم هجری از سوی ابن التاج نوشته شده است. این تفسیر «جواهرالقرآن» نام دارد.

این محقق علوم اسلامی ادامه داد: سر سید احمد خان از روش مفسران باستان منحرف شد و قرآن کریم را با نام «تفسیر القرآن هو الهدی والفرقان» آغاز کرد و آن را تا آخر عمر ادامه داد اما تفسیر وی تکمیل نشد.

به گفته وی کنز الایمان سید اشرف جهانگیر سمنانی حیدرآباد دکن در زمان سلطنت امپراتوری بهمنی (قرن هشتم هجری) یکی از معروفترین تفاسیر آن زمان به شمار می‌رود.

وی ادامه داد: در عین حال درمورد اینکه چه کسی اولین بار تفسیر قرآن کریم را در شبه قاره نوشت اختلاف نظر وجود دارد. بنابر منابع مختلف، اولین تفسیر عربی توسط ابوبکر اسحق بن تاج‌الدین ابوالحسن (متوفی ۵ ق) که حنفی بود و به ابن التاج معروف بود، نگاشته شد. دومین نامی که در این زمینه مطرح است، مولانا نظام‌الدین الحسن بن محمد بن الحسین قمی نیشابوری و سپس دولت‌آبادی است.

خدمات چشمگیر علمای هند در زمینه ترجمه و تفسیر قرآن

به گفته این پژوهشگر قرآنی روند نوشتن تفسیر به زبان فارسی از دوران اکبری آغاز می‌شود؛ در همان دوره، فتح‌الله شیرازی تفسیر قرآن کریم را با نام «منهاج الصدیق» نوشت.

وی افزود: در هند، کمتر از صد تفسیر کامل به زبان‌های مختلف نوشته شده است اما تعداد تفسیرهای کامل زیاد نیست. معروفترین آن به شرح زیر است:

تفسیر عبد بن حمید از حافظ ابومحمد عبد بن عبد حمید بن نصر م. ۲۴۵ ه؛ کاشف الحقایق وقاموس الدقائق از شیخ محمد بن احمد تانیسری م. ۶۸۴ه؛ تفسیر ملتقط از سید محمد حسن گیسو دراز گلبرگه م. ۸۲۸ ه؛ تبصیر الرحمن و تیسر المنان از شیخ علی بن احمد المهایمی م. ۸۳۵ه؛ تفسیر القرآن از سید عبدالوهاب بخاری م. ۹۳۲ه؛ تفسیر محمدی ، از شیخ حسن بن محمد میانجو گجراتی م. ۹۸۲ه؛ تفسیر نور النبی از خواجه حسن ناگوری م. ۱۰۰۱ه؛ منبع العیون المعانی از شیخ مبارک ناگوری م. ۱۰۰۱ه؛ سواطع الهام، از ابو الفیض فیضی م. ۱۰۰۴ه؛ تفسیر اکبری از ابوالفضل العالمی م. ۱۰۱۱ه؛ بیان القرآن از قاضی عبدالشهید سهالوی؛ تفسیر نظامی از شیخ نظام الدین تانیرسی م,۱۰۲۴ه؛ انور الاسرار از عیسی بن قاسم سیندی م. ۱۰۳۱ه؛زبدۃ التفاسرر للقدماء المشاهیر از شیخ الاسلام بن قاضی عبد الوهاب گجراتی م. ۱۱۰۹ه؛ تفسیر قرآن از محبوب عالم م. ۱۱۱۱ه؛ التفسیرات الاحمدیه از شیخ ملا جیون م.۱۱۳۰ه؛ تفسری احمدی از شیخ احمد م. ۱۱۳۰ه؛ثواقب التنزل فی اناره التنزیل از اصغر بن عبدالصمد قنوجی م.۱۱۴۰ه؛ قرآن القرآن بالبیان از شیخ کلیم الله جهان آبادی م. ۱۱۴۱ه؛ فتح الرحمان از شاه ولی الله محدث دهلوی م. ۱۱۹۷ه؛ فتح العزیز از شاه عبدالعزیز محدث دهلوی م. ۱۲۲۷ه

وی ادامه داد: قرآن کریم توسط علمای هندی به زبان‌های اردو، پشتو، هندی و انگلیسی بیش از بیست بار ترجمه شده است. تفسیر قرآن مولانا ابوالکلام آزاد، تفسیر قرآنی مولانا ابوالعلا مودودی، مولانا احمد رضا خان بریلوی ترجمه قرآنی مولانا احمد رضا خان و تفسیر خزاین العرفان القرآن به طور ویژه در هند فعلی تفاسیر حایز اهمیت محسوب می‌شوند.

مفسران اردوی قرآن کریم
این پژوهشگر قرآنی هند ادامه داد: پس از زبان عربی، زبان اردو یکی از مهمترین منابع تفسیر قرآنی است. برخی از مهمترین تفاسیر قرآن به این زبان عبارتند از «بصائر القرآن» نکهت شاهجهان پوری از بمبئی که در ۱۷۳۱ چاپ شده است؛ «چراغ ابدی» عزیزالله همرنگ اورنگ آبادی دکن این فقط ترجمه آخرین جزء قرآنی است که در سال ۱۲۲۱ه چاپ شده است. ترجمه قرآن کریم توسط حکیم شریف احمد خان دهلوی (متوفای ۱۲۲۲ه؛ ترجمه قرآن توسط شاه عبدالقادر دهلوی (متوفی۱۲۳۰ هجری) این ترجمه بسیار معتبر و مشهور است؛ ترجمه قرآن توسط شاه رفیع‌الدین محدث دهلوی (متوفی ۱۲۳۳ هجری) این ترجمه نیز معتبر و مشهور است.

ترجمه‌های منظوم قرآن کریم در هند
وی سپس به برخی از ترجمه‌های منظوم قرآن در شبه قاره اشاره کرد از جمله: «قرآن مع منظوم اردو ترجمه»، این ترجمه شاهکار شخصی بنام محمد حسن است و مجموعاً دارای ۲۵۰۰۰ بیت ۹۳۳ صفحه است و در لکهنو چاپ شده است؛ «افصح الکلام»، این ترجمه قرآن کریم توسط شاعر مشهور آقا قزلباش از حیدرآباد و لاهور چاپ است؛ «تحفه المؤمنین»، این نسخه فارسی ترجمه جزء عم یتسائلون قرآن کریم است که احمدالدین به صورت منظوم درآورده و در لاهور چاپ شده است؛ ترجمه منظوم سوره فاتحه که غلام یحیی انجم این سوره را به صورت منظوم ترجمه کرده که در مجموعه شعر وی «آبشار» گنجانده شده است؛ «تفسیر سوره یوسف» نوشته اشرف دهلوی کشمیری لاهور که در لاهور منتشر شده است؛ «تفسیر نبوی» نوشته نبی بخش حلوایی ترجمه منثور به زبان اردو و منظوم به زبان پنجابی است ۱۵ جلد دارد و …

لزوم پرهیز از دخالت عقاید شخصی در مطالعات قرآنی
سپس مولانا محیی‌الدین قاضی، پژوهشگر قرآنی در دانشگاه اسلامیه و مدیر ماهنامه «زندگی نو» به نقد مقاله غلام یحیی انجم در زمینه تفاسیر شبه قاره پرداخت و نکاتی را یادآور شد.

وی با تشکر از برگزارکنندگان این وبینار گفت: غلام یحیی انجم تعداد زیادی از کارها و آثار مختلف انجام داده که باید از ایشان قدردانی کرد. اما برخی از اظهارات او دقیق نیست.

وی در مورد برخی نکات اشاره شده در مقاله یحیی انجم نقدهایی را به لحاظ صوری و محتوایی وارد دانست. وی گفت که یحیی انجم در بحث علمی، گرایش‌های عقیدتی خود را دخالت داده است و در هنگام صحبت از برخی تفاسیر، به مدح آن پرداخته و برخی تفاسیر را مورد انتقاد قرار داده است. وی در پایان از برگزاری چنین وبینارهایی قدردانی کرد.

ضرورت رویکرد روش‌شناسانه در مطالعات قرآنی
سپس دکتر موسوی با تشکر از برگزاری این وبینار و مهمانان گفت: می‌خواهم از نظر روش‌شناسی این بحث را دنبال کنم. موضوع نخست این است که باید ابتدا بازه زمانی را مشخص کنیم. در این مقاله تفاسیر شبه قاره از ابتدا تا زمان حاضر بررسی شده که با موضوع بحث یعنی تفاسیر معاصر همخوانی ندارد. همچنین باید تفاسیر را از نظر روش‌شناسی آنها دسته‌بندی کنیم. باید تفاسیر را از نظر مکاتب فکری و رویکرد آنها تقسیم‌بندی کنیم. ما در شبه قاره با تنوع فکری روبه‌رو هستیم. مثلاً تفاسیر رویکرد اجتماعی، جریان بریلوی، جریان دیوبندی، جریان اهل حدیث، صوفیه، رویکرد عقلی و …

خدمات چشمگیر علمای هند در زمینه ترجمه و تفسیر قرآن

در این مقاله مشخصات و ویژگی‌های رویکردهای مختلف مشخص و تعریف نشده است. تفسیر ابوالعلا مودودی تفسیری اجتماعی است که نسل جدید مخاطب آن است برای همین عبارات و کلمات ساده در آن استفاده شده است.

قرآن، زمینه‌ای برای نزدیکی مسلمانان ایران و هند
در پایان، دکتر محمد علی ربانی، رایزن فرهنگی ایران در دهلی از برگزارکنندگان و اساتید سخنران در این وبینار قدردانی کرد. وی قرآن را زمینه‌ای برای نزدیکی مسلمانان هند و ایران دانست و با اشاره به روابط و تعاملات تاریخی ایران و هند گفت که نشست‌هایی مانند این وبینار می‌تواند به شناخت خدمات مسلمانان هند به فرهنگ و تمدن اسلامی کمک کند.
منبع: ایکنا