دیپلماسی زیارت؛ آمیزه دین و اقتصاد در سیاست خارجی

دیپلماسی در حقیقت “نه” به جنگ و درگیری و خشونت است و و پرهیز حداکثری از آن با هدف حفظ جان انسان‌ها و توسعه و گسترش دامنه مفاهمه و تعامل به قدر مقدور و از مسیر مذاکره است. این مسیر همانند جنگ و خشونت ملی، قدمتی به تاریخ بشریت دارد و نمی توان برای کاربست آن در جوامع و میان انسان ها تاریخ مشخص و معینی را ذکر کرد. حقیقت این است که دوران جدید و خصوصا پس از توافق وستفالیا کاربرد دیپلماسی همانند توسعه و گسترش جنگ های مبتنی بر سلاح های پیشرفته، رشد و توسعه چشمگیری داشته است. کاربست دیپلماسی، در سده اخیر جهش یافته و لوازم و الزامات و شقوق بسیاری پیدا کرده و تمایل به استفاده حداکثری از آن، روش ها، آداب، قوانین و مقررات و سازوکارهای ویژه خود را یافته است.

در عین حال گسترش استفاده از قدرت سخت یا قدرت نظامی برای تحت‌تاثیر قراردادن رفتار و علایق طرف‌های سیاسی در راستای رسیدن به اهداف دیپلماتیک به سرعت در حال دگرگونی است. ازجمله سازوکارهای بین‌المللی دولت‌ها برای تاثیر بر علایق و جذب مخاطب خارجی و همسو کردن آنها به نفع سیاست‌های کشور و بهبود روابط، استفاده از قدرت نرم یا به عبارتی دقیق‌تر بکارگیری دیپلماسی است. دستگاه دیپلماسی کشورها با بکارگیری ابزارهای گوناگون سعی دارند در جهت رشد و تعالی منافع ملی گام بردارند. بشر از هر امکانی برای آشنایی و شناخت هم نوعان خویش استفاده می کند و ظرفیت های گوناگون برای ارتباط گیری و تعامل هر چه بیشتر را مورد توجه قرار می دهد. اماکن و ظرفیت ها و مناسبت های مذهبی یکی از مسیرهای قدرتمندی است که می تواند میان ملل و نحل، پل زده و زمینه را برای بسط و توسعه ارتباطات ملی و فراملی فراهم آورد. نقش این اماکن در گردشگری و شناخت طرفین و در نهایت بسط و تحکیم روابط ملی و مردمی و غیردولتی، نقش بسیار برجسته ای در گسترش صلح و امنیت و رشد اقتصاد میان کشورها ایفا می کند. به عبارت دیگر، اماکن مقدس و زیارتی و احترام به عقاید دینی عموم مردم از جمله ظرفیت‌های والای یک کشور برای پیشبرد اهداف ملی است. به دلیل پایبندی مردم به اعتقادات مذهبی و اهمیت آن در نزد جوامع، همزمان با رشد و بهبود شرایط حمل‌ونقل و گردشگری، مسافرت‌های زیارتی نیز سیر صعودی پیدا کرد. تقریبا از دهه ۱۹۵۰ که مسافرت جنبه جهانی به خود گرفت سفرهای مذهبی همزمان با سفرهای غیرمذهبی رشد داشت و واژه «گردشگری مذهبی» وارد مطالعات گردشگری بین‌المللی شد (شیخ‌الاسلامی & شمس‌آبادی, ۱۳۹۶). آلن مورینس[۱] زیارت را در کتاب خود به نام سفرهای مقدس به معنای «تلاقی مسافرت و تجسم یک آرمان» تعریف می‌کند و از این دیدگاه می‌توان گفت میان «گردشگری» و «زیارت» و مکان‌های مقدس و زائر و نیز ابعاد معنوی و هویت فرهنگی پیوند نزدیکی وجود دارد (کرمی‌پور, ۱۳۹۴, ص. ۵۴). گردشگری قبل از آنکه به عنوان پدیده‌ای اقتصادی مطرح باشد امری فرهنگی است. گردشگری انسان را با فضاهای جغرافیایی، انسان‌ها و فرهنگ‌های دیگر آشنا می‌کند و همین زمینه مناسبی برای تعامل میان ملت ها و کاهش خصومت ها ایفا می کند (بصیری, احسانی‌فرید, & حسینی کندلجی, ۱۳۹۲, ص. ۶۸).

معنا و مفهوم گردشگری دینی

علی رغم شواهد بسیار در رشد گرایش های غیردینی و سکولاریسم در جهان، شواهد زیادی دال بر رشد و توسعه مناسک دینی و گرایش به مذاهب و پیامد آن، گردشگری دینی به چشم می خورد. مهمترین بخش گردشگری دینی تردد از مکانی به مکانی دیگر و برقراری ارتباط میهمان و زائر با میزبان و محیط است. زیارت به خصوص در میان مسلمانان که دین آنها حوزه‌های وسیعی را پوشش می‌دهد، نوعی فعالیت فرهنگی و اجتماعی تلقی می‌شود. از این نظر و نیز آمیختگی دین و سیاست بویژه در جهان سیاست و در میان دستکم دو دیانت تاثیرگذار در خاورمیانه( اسلام و یهودیت) در حقیقت آمیختگی میان دین و سیاست را نمی توان جدا کرد و از این منظر گردشگری دینی، وجهه و شمایل سیاسی نیز پیدا می کند. در عین حال مسیحیان را نیز نمی توان از این منظر چندان بی توجه به سیاست تلقی کرد و گردشگری آنان برای انجام مناسک دینی یا آشنایی با مراکز و اماکن مسیحی واقع شده در خاورمیانه بی تاثیر از سیاست نمی تواند بود. (شیخ‌الاسلامی & شمس‌آبادی, ۱۳۹۶, ص. ۱۵۰). به همین دلیل پرداختن به امر زیارت در دستگاه دیپلماسی کشورها اعم از کشورهای منطقه که میزبان محسوب می شوند یا دیگران که زائر و میهمان تلقی می شوند، از اهمیت بالایی برخوردار است. این پدیده نه چندان نوظهور، در قرن بیستم به شکل گیری مفهوم دیپلماسی دینی و گردشگری مرتبط با آن معنا و مفهوم متفاوت و عمیق تری بخشیده و بستر مناسبی برای مداخلات دولت ها و سیاستمداران برای دستیابی به اهداف خود فراهم آورده است..

برای دیپلماسی زیارت تعاریف مختلفی ارائه شده است. دیپلماسی زیارت، سفر معنوی شهروندان کشوری به کشوری است که گاه ممکن است روابط سیاسی تیره‌ بر آن سایه افکنده باشد. هدف غایی آن است تا با تسهیل این روابط دیرپا و ماندگار میان زائر و سوژه زیارت، پلی مناسب میان دو دولت برقرار شود یا دستکم مانع تخریب آن، ولو در شرایط سخت و بحران های سیاسی بشود. در این نوع از دیپلماسی، اثرگذاری بازیگران دیگری به غیر از بازیگران دولتی به خصوص افکار عمومی مورد تاکید قرار می‌گیرد. به بیانی دیگر دولت میزبان این فرصت را دارد تا تصویری مطلوب از خود و سیاست‌ها و جامعه‌اش در ذهن زائرانی ایجاد کند که برای زیارت به آن کشور سفر کرده‌اند. در واقع دیپلماسی زیارت شاخه‌ای از دیپلماسی گردشگری است که جنبه‌های مذهبی و معنوی سفر در آن برجسته شده و هدف غایی آن است. از این منظر، بخوبی می‌توان دیپلماسی را که امری مربوط به سیاست خارجی است با مساله زیارت پیوند زد و زمینه همکاری و تعامل و تبادل فکر و کالا را از این طریق به شکل معناداری بالا برد. (شیخ‌الاسلامی & شمس‌آبادی, ۱۳۹۶, ص. ۱۵۱).

اهمیت و جایگاه دیپلماسی گردشگری در کشور

سرزمین ما ایران یکی از کشورهایی است که گردشگری مذهبی در آن از دیرباز وجود داشته و پس از انقلاب اسلامی توجه ویژه ای به این موضوع معطوف شده است. ایران هم کشور هدف بسیاری از گردشگران مذهبی مسلمان و شیعه تلقی می شده و هم سه کشور دیگر (عربستان، عراق و سوریه) مقصد گردشگری انبوه بوده است. مرقد امام رضا در مشهد و دو امامزاده دیگر در قم و شیراز، این سه شهر را به پرطرفدارترین مقاصد گردشگری داخلی تبدیل کرده است. وجود چندین هزار اماکن مذهبی یا منسوب به امامان و امامزادگان که بیش از ۴۰۰۰ زیارتگاه را شامل می شود، به گردشگری مذهبی ایرانی شکل و شمایلی خاص بخشیده است. با توجه به ظرفیت‌های گردشگری مذهبی در ایران به نظر می‌رسد دستگاه دیپلماسی در همکاری با سایر دستگاه‌های دست‌اندرکار گردشگری می‌تواند با برنامه‌ریزی در دو بخش دیپلماسی عمومی و گردشگری مذهبی، دیپلماسی زیارت خود را تقویت نموده و به نحو شایسته‌ای کشور را از مزایای معنوی و مادی حاصل از صنعت گردشگری بهره‌مند سازد. از جمله بزرگترین ظرفیت‌های دیپلماسی زیارت برای ایران حرم امام رضا (ع) است. بر أساس آمار ارائه شده، در سال ۱۳۹۴، دو میلیون زائر خارجی به مشهد مقدس سفر کرده‌اند و هرساله به این رقم افزوده می‌شود. استان خراسان رضوی به خاطر وجود همین زیارتگاه در صدر مقاصد سفرهای گردشگران داخلی و خارجی قرار گرفته و از این حیث جایگاه سوم را داراست. این خود نشان از بالابودن انگیزه‌های مذهبی در انجام سفر است و با اعمال دیپلماسی زیارت موفق نسبت به گردشگران مذهبی می‌توان در جهت پیشبرد منافع ملی کشور و کاربست دیپلماسی اثرگذار زیارت، گام های مهمی برداشت.

از دیگر ظرفیت‌های گردشگری مذهبی می‌توان به حرم حضرت معصومه (س) در قم اشاره کرد که پس از نجف اشرف دومین مرکز علمیِ مذهب تشیع است. وجود حوزه‌های علمیه غنی و فراوان در این شهر باعث جلب و جذب هزاران گردشگر خارجی شده و بسیاری از آنان بر اثر جاذبه های معنوی و علمی، در این شهر رحل اقامت افکنده و این منطقه را به بین المللی ترین نقطه ایران تبدیل کرده اند.. علاوه‌براین هزاران مزار منسوب به امامزاده ها و آرامگاه پیامبرانِ و سایر اماکن قدیمی نظیر کلیساها و کنیسه های قدیمی و مورد احترام ادیان مختلف نیز در خاک ایران وجود دارد که بر انگیزه سفر پیروان اسلام و دیگر ادیان به این کشور می‌افزاید (شیخ‌الاسلامی & شمس‌آبادی, ۱۳۹۶, ص. ۱۵۸-۱۶۰). با توجه به اینکه ۹۹ درصد جمعیت کشور مسلمان است و تقریبا ۱ میلیارد و ۵۰۰ میلیون نفر مسلمان در جهان وجود دارد و همچنین تاکید دین اسلام بر سفر، می‌توان به ابعاد بازار بالقوه این نوع گردشگری پی برد. ایران از منافع گسترده گردشگری دینی برخوردار است. این مزایا در ایران کارکردهایی مانند درآمدزایی، رشد اقتصادی در سطح منطقه‌ای و مهم‌تر از آن گسترش ارزش‌های اعتقادی و فرهنگ اسلامی ایرانی دارد. به همین دلیل گردشگری دینی در سطوح منطقه‌ای، ملی و بین‌المللی مورد توجه برنامه‌ریزان و سیاست‌گذران قرار گرفته است (ضرغام بروجنی & اسدیان اردکانی, ۱۳۹۷, ص. ۱۱۵-۱۱۸).

شکی نیست که دیپلماسی زیارت یا گردشگری معنوی، هدف بسیار معتنابهی در سیاست خارجی کشور می تواند باشد. سابقه تمدنی و نیز ورود اسلام به سرزمین ایران، امتزاجی دوگانه از هویت آفریده است که گردشگری دینی، یکی از ارکان آن تلقی می شود. اماکن برجای مانده از دوران پیش از اسلام گواه آن است که این گردشگری از دیرباز در جامعه مورد توجه بوده و پس از ورود اسلام به ایران، این ظرفیت مضاعف شده است. طبعا توجه به این گنجینه مهم در زندگی اجتماعی ما ایرانیان می تواند مابه ازای عینی و ملموسی در حوزه سیاست داخلی و خصوصا سیاست خارجی بیافریند و بی توجهی بدان خسارت بار خواهد بود. از جمله اهداف دیپلماسی زیارت در دستگاه دیپلماسی کشور را می‌توان به شرح ذیل برشمرد:

– بسط ارزش‌های معنوی و جلوگیری از ایران/شیعه هراسی و تبلیغات سوء.

– حفظ میراث فرهنگی با توسعه گردشگری در قالب ارزش‍های دینی و فرهنگی.

– تفاهم و درک متقابل ملت‌ها و افزایش فرصت برای مبادلات فرهنگی.

– تقویت صلح و گفتگوی تمدن‌ها، نزدیکی ملت‌ها و در نهایت دولت‌ها به یکدیگر.

– تقویت دیپلماسی عمومی از طریق گردشگری و بهره گیری از قدرت نرم نهفته در این دیپلماسی

– اشتغال‌زایی، فقرزدایی، ارزآوری و رشد تولید ناخالص داخلی.

– جلوگیری از تک‌محصولی‌بودن و ایجاد توسعه پایدار.

– بسط معنویت و تعالی و توجه به مقوله دین و ارزشهای اخلاقی و توسعه آن

– توجه به زیرساخت‌ها و فناوری پیشرفته در حوزه گردشگری و توسعه آن به عنوان جایگزین اقتصاد نفتی.

– ایجاد همکاری‌های علمی و پژوهشی بین دانشگاه‌ها، حوزه‌های علمیه و مراکز مطالعاتی و پژوهشی در حوزه دین و بهره مندی از هم افزایی آنان در راستای تقویت و همبستگی دینی

در جهت نیل به اهداف و منافع کشور در این حوزه ضروری است دستگاه دیپلماسی کشور از هنر، علم و مهارت برداشتن گام‌های اولیه در تعامل با دنیا برای همکاری‌های دوجانبه، منطقه‌ای و بین‌المللی برخوردار بوده و با بهره‌گیری از منابع قدرت نرم، جذب گردشگر خارجی را تسهیل نماید.

گردشگران به دلیل ورود به داخل مرزهای جغرافیایی، بیشترین تاثیر فرهنگی را می‌پذیرند و همین امر عامل یکی از مهمترین زمینه های انتقال و تبادل فرهنگ بومی است. از طرفی دیگر گردشگران به طور مستقیم از واقعیت‌های موجود در داخل یک کشور مطلع می‌شوند. البته برخی معتقدند با ورود گردشگران غیردینی، چالش‌های فرهنگی افزایش می‌یابد و پیامدهای نامطلوب اجتماعی و فرهنگی بر جای گذاشته و ارزش‌ها و باورهای جوامع را به چالش می‌کشد. با این حال یکی از راه‌های توسعه و تکامل تعاملات فرهنگی، توسعه گردشگری است که با برنامه‌ریزی و مدیریت دقیق گردشگری، می توان آثار ناخواسته آن در کشور مهار و کنترل شود. بنابراین گردشگری دینی و زیارت به عنوان اعمال و مناسک دینی می‌تواند عاملی در جهت وحدت و همگرایی در میان شیعیان و سایر مسلمانان و ادیان قرار گیرد و فرهنگ غنی ایرانی و اسلامی از این طریق در بین جوامع دیگر و حتی سایر کشورهای جهان توسعه و تکامل می‌یابد (بصیری, احسانی‌فرید, & حسینی کندلجی, ۱۳۹۲, ص. ۷۳-۶۴).

توجه به موارد پیش گفته و اهتمام لازم برای محقق کردن آن به خوبی می تواند زمینه تعامل و ارتباط گیری گسترده را در بین علاقه مندان به این سبک از گردشگری در میان همسایگان و سایر کشورهای علاقه مند به خوبی فراهم آورد. این نکته بسیار مهم است که گردشگران خارجی عموما تصویری مطلوبی از جامعه هدف ندارند و سیاه نمایی موجود در تبلیغات ضد ایرانی شبکه های خارجی و ایران و شیعه هراسی، مانع از تحقق جدی این نوع دیپلماسی در میان مخاطبان عام شده است. از سوی دیگر برخی سیاست های کنترل تردد و معضلات ارائه ویزا به گردشگران خارجی، حجم تردد به کشور را کاهش داده است حال آن که می توان این تعداد گردشگر را به چندین برابر افزایش داد. در ادامه راهکارهایی برای اجرای موفق دیپلماسی زیارت و توسعه گردشگری مذهبی در کشور پیشنهاد می‌شود. توجه به این راه کارها می تواند زمینه را برای بسط و توسعه گردشگری دینی و زیارت فراهم آورد و با تکیه بر این آورده های فرهنگی و دینی، نقش اثرگذاری در سیاست خارجی کشور ایفا کند:

– مهیا بودن مهمترین زیرساخت لازم برای بسط گردشگری که مسئله تامین امنیت است.

– استفاده از ابزارهای تبلیغی در جهت ترویج گردشگری مذهبی و ترویج این مفهوم در میان شیعیان جهان

– تلاش در جهت کمک به اصلاح ذهنیت گردشگران مذهبی از طریق تسهیل تردد و تجربه زیسته

– بسیج ارگان‌های مرتبط با حوزه گردشگری برای استفاده از ظرفیت‌های موجود (مذهبی و غیرمذهبی)

– توجه جدی به زیرساخت های مورد نیاز گردشگری دینی خصوصا برای اتباع خارجی

– تبلیغات در کشورهای خارجی برای معرفی زیارتگاه‌های پیامبران دیگر ادیان برای جذب گردشگر مذهبی

نقش دیپلماسی گردشگری دینی در راستای تامین اهداف و منافع ملی

هر دولتی با توجه به مناسبات دو یا چندسویه با سایر حکومت‌ها، باید علاوه‌بر انجام مسائل دیپلماسی عمومی، تسهیلاتی را برای گردشگران بین‌المللی فراهم کند. در توسعه گردشگری مؤلفه‌های متعددی نظیر توسعه صنعت گردشگری، توسعه زیرساخت‌ها، گسترش و تعمیق روابط با دیگر واحدهای سیاسی، نظیر وزارت‌خانه‌ها و نهادهای ذیربط موثر است. از وظایف وزارت امور خارجه و سایر نهادهای مرتبط این است تا با بهره‌گیری از توانایی‌های بالقوۀ کشور و مزیت‌های آن توجه ویژه‌ای به دیپلماسی زیارت داشته باشند. در عصر جهانی شدن و اهمیت یافتن دیپلماسی عمومی و تاثیرگذاری بر افکار عمومی جهان اسلام برخی دولت‌ها را بر آن داشت تا از ظرفیت‌های مذهبی و دینی خود برای پیشبرد اهداف و منافع ملی در سیاست خارجی خود بهره ببرند.

با توجه به مواردی که پیشتر به آنها پرداخته شد دیپلماسی زیارت برای تحقق اهداف و تامین منافع ملی بسیار مورد توجه واقع شده است. پذیرش گردشگر یکی از ابزارهای سیاست خارجی کشورهای پیشرفته است. اساسا، دیپلماسی گردشگری فقط به دنبال بهره‌گیری از سیاست خارجی در راستای تقویت بنیه اقتصادی یا افزایش تولید ناخالص داخلی نیست بلکه چنان که پیشتر نیز اشاره شد، می‌تواند به تحقق اهداف سیاست خارجی به شکل مستقیم و غیر مستقیم هم کمک کند. بنابراین می توان چنین بیان کرد که میان دیپلماسی زیارت به عنوان یکی از شاخه‌های دیپلماسی گردشگری و سیاست خارجی رابطه متقابل، دو سویه و کاملا تعاملی می توان و بایست برقرار کرد.

با توجه به تخصصی‌شدن فعالیت‌های دیپلماتیک، امروزه علاوه بر وزارت امور خارجه، دهها سازمان و نهاد دیگر درگیر مسائل دیپلماتیک شده‌اند. در این راستا وزارت امور خارجه باید اقتدار و توان لازم برای هماهنگی فعالیت‌های دیپلماتیک برخوردار باشد. میزان موفقیت در ایفای این نقشِ مهم نیازمندِ داشتن مهارت متناسب با دیپلماسی امروز جهان است. ضرورت برگزاری دوره های عالی مهارت دیپلماسی زیارت نه تنها برای دیپلمات‌های حرفه ای بلکه برای کارشناسان حوزه دیپلماسی، گردشگری و امور دینی، کارشناسان دستگاه دیپلماسی و سیاست خارجی، فعالان بخش خصوصی، اتاق های أصناف، استارت آپ های مرتبط و همه کارگزاران حوزه گردشگری و اقتصاد صنایع دستی و نظایر آن مفید خواهد بود.

یکی از محورهای همگرایی در میان ملت‌های مسلمان، دین واحد است. صنعت گردشگری به ویژه در بین کشورهای اسلامی به دلیل اشتراکات فرهنگی، در فرایند همگرایی و تحول و تکامل فرهنگی جوامع اسلامی نقش عمده‌ای دارد (بصیری, احسانی‌فرید, & حسینی کندلجی, ۱۳۹۲, ص. ۶۴). کشورهای اسلامی می‌توانند با داشتن زمینه‌های همگرایی نظیر دین اسلام، کتاب آسمانی مشترک، پیامبر اسلام (ص) و به‌طورکلی عقاید مشترک، ضمن بهره‌گیری از منافع فرهنگی و اقتصادی گردشگری مذهبی، در حوزه سیاست خارجی نیز با اتخاذ دیپلماسی زیارت موفق از آن برای بهینه‌سازی روابط بین‌الملل استفاده کنند. مهم‌ترین عوامل همگرایی را در سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی مناسب گردشگری می‌توان جست‌وجو کرد. استمرار مراودات گردشگری بین جوامع و کشورها در درازمدت، تحول فرهنگی جوامع به ویژه کشورهای اسلامی را در پی دارد. بنابراین کشورهای اسلامی با توجه به غنای فرهنگی اسلامی می‌توانند با ابداع و توسعه زیرساخت‌های گردشگری و مدیریت مناسب اکوتوریستی و گردشگری فرهنگی شرایط همگرایی و تعامل و روابط بهینه را فراهم آورند (بصیری, احسانی‌فرید, & حسینی کندلجی, ۱۳۹۲, ص. ۷۴).

علاوه بر موارد پیش گفته، بی‌تردید شناخت بیشتر افراد یک کشور یا کشورهای مختلف از یکدیگر از طریق گردشگری، تاثیر مطلوبی در استحکام روابط سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی دولت‌های آنان دارد و از طرفی دیگر تضادهای فرهنگی میان جامعه میزبان و مهمان کاهش می‌یابد (کرمی‌پور, ۱۳۹۴, ص. ۶۶). دیپلماسی گردشگری می‌تواند با درنظر گرفتن موارد ذیل باعث تحقق اهداف سیاست خارجی و روابط دولت‌ها و ملت‌ها شود.

– تدوین نقشه راه و مشخص کردن جایگاه دیپلماسی گردشگری و شرح وظایف هریک از بخش‌های مختلف و دانستن نحوه تعامل با دیگر دستگاه‌های مرتبط با حوزه دیپلماسی، خصوصا وزارت امور خارجه.

– لزوم استفاده از تاکتیک‌های جدید، به دلیل اهمیت و پیچیدگی گردشگری دینی.

– استفاده از امکانات، ظرفیت‌ها، تجارب و کسب مهارت لازم با بهره گیری از تجارب زیسته دیگر کشورها

– بازاریابی و تبلیغات برای بهبود تصویر ایران در عرصه گردشگری دینی.

– تدوین برنامه بلندمدت و کلان در حوزه گردشگری دینی و راه و روش های جدید جلب و جذب آنان

– زدودن تبلیغات منفی رسانه‌ها برای منزوی‌کردن ایران و ارائه تصویری متناسب با فرهنگ و تمدن ایرانی

– برگزاری نمایشگاه‌ های مختلف در کشور در هنگامه تراکم گردشگر دینی.

– نشست های مشترک همه نهادهای درگیر باهدف آسیب شناسی و رفع موانع تسهیلات گردشگری

– فعالیت های هم افزا و موثر سازمان‌ها، نهادها، دفاتر و نمایندگی‌های اطلاع‌رسانی در امور سیاحتی در سطوح ملی و بین‌المللی.

باتوجه به تاثیرگذاری گردشگری در اقتصاد کشورها، گردشگری به‌عنوان یکی از موضوعات گفت‌وگو بین هیات‌های بلندپایه خارجی تبدیل شده است. راه گردشگران برای ورود به کشور از سفارتخانه‌ها می‌گذرد لذا سفرای ایران با اعمال دیپلماسی خاص و با رعایت همه جوانب و مسائل داخلی و خارجی و منطقه‌ای، می بایست تسهیلات ویژه ای به این نوع از گردشگران را مورد توجه قرار ‌دهند. تردیدی نیست که اجرایی‌شدن دیپلماسی گردشگری، تاثیر بسیار مستقیم و قدرتمندی در ابعاد مختلف سیاست خارجی و بهینه‌سازی روابط در پی خواهد داشت (مجتهد زاده, عزتی, & مرتضایی, ۲۰۱۹).

نقش دانشگاه در توسعه و ترویج دیپلماسی گردشگری دینی

با توجه به ظرفیت گسترده ایران در حوزه گردشگری دینی، دیپلماسی زیارت از اهمیت بیشتری برخوردار شده و متخصصان حوزه گردشگری دینی در این حوزه با توجه به نیاز کشور به این سبک از دیپلماسی و ضرورت توجه عمیق، باید به خوبی آماده شوند. بدین ترتیب، آموزش تخصصی دیپلمات‌ها، سفرا، کارشناسان نهادهای مرتبط در وزارت میراث و گردشگری و همه سازمان ها و نهادهای مرتبط خصوصا در بخش غیردولتی شامل مدیران نهادهای دینی و حوزه های علمیه و مروجان فرهنگ و دین در کشور، در زمینه‌های علمی و کاربردی برای سیاست‌گذاری‌ها و تصمیم‌گیری‌های بهینه، ضروری به نظر می‌رسد. برای توسعه گردشگری دینی باید از توان دستگاه دیپلماسی کشور و همه نهادهای دینی مرتبط، به شکل هدفمند و سازمان یافته بهره‌برداری کرد و این امر در ردیف اولویت‌های اصلی سیاست خارجی قرارگیرد. جامعه هدف و مرتبطین با حوزه گردشگری به خصوص گردشگری دینی، با گذراندن این دوره‌های مهارتی ضمن فراگیری استفاده علمی از ظرفیت گردشگری ایران، قادر به تدوین و اجرای راهبردهای «سیاست گردشگری دینی» خواهند بود.

به نظر می رسد هر دو گروه فعالان دولتی و غیردولتی در این عرصه نیازمند فراگیری دانش لازم برای بسط و توسعه این مفهوم در داخل و خارج از کشور باشند. برگزاری دوره‌های آموزشی در زمینه مذکور، برای افزایش مهارت‌های دیپلماتیک و پرورش دیپلمات‌های متخصص و متخصصان توانمند و آَشنا به ظرایف و دقایق این دیپلماسی، می تواند با توجه به ظرفیت های درون زای کشور بیشترین منافع را از ظرفیت شکل‌گیری روابط دیپلماتیک در حوزه گردشگری دینی به‌دست ‌آورد. با توجه به جایگاه راهبردی این دیپلماسی، بویژه در مقطع کنونی که راه های تعامل دولتی با ایران به بهانه های مختلف مسدود شده است، اکنون زمینه فعال کردن این دیپلماسی بیش از هر زمان دیگری می بایست مورد توجه قرار گیرد. ایجاد دوره‌های آموزشی در دانشکده‌‎های فعال در حوزه دیپلماسی و روابط خارجی و همکاری سازمان‌های فعال در حوزه گردشگری دینی و ارتباطات سیاسی و وزارت امور خارجه برای پیشبرد اهداف آموزشی مرتبط ضروری است. دانشکده مطالعات جهان در راستای عمل به وظایف آموزشی و انجام مسئولیت‌های اجتماعی و ایفای نقش اصلی در بین‌المللی کردن هر چه بیشتر دانشگاه، در این زمینه گام‌های بلندی برداشته است. برگزاری دوره‌های آموزشی دیپلماسی محور و با هدف توسعه و ترویج مفهوم دیپلماسی و کاربردی کردن این مفهوم در حوزه‌های مختلف سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و بین‌المللی می‌کوشد در ترویج تعاملات مدنی و همکاری‌های دولتی- غیر دولتی نقش موثری ایفا کند. برگزاری دوره‌های (MBA و DBA) دیپلماسی، نخستین گام بلند دانشکده در این حوزه است و می‌توان آن را به عنوان پلی ارتباطی میان دو حوزه نظر و عمل و تلفیقی از تجربه عینی گردشگری دینی و نظام فکری دانشگاهی در راستای توسعه تعاملات بین‌المللی تلقی کرد.

منابع

۱-بصیری, م., احسانی‌فرید, م., & حسینی کندلجی, م. (۱۳۹۲). نقش گردشگری دینی در دیپلماسی فرهنگی و وحدت جهان اسلام. فصلنامه پژوهشهای روابط بین‌الملل, ۱(۱۰), ۶۱-۸۳.

۲- شیخ‌السلامی, م., & شمس‌آبادی, ع. (۱۳۹۶). چیستی دیپلماسی زیارت و ظرفیت های ایران. فصلنامه تحقیقات سیاسی بین المللی(۳۱), ۱۴۱-۱۶۶.

۳- ضرغام بروجنی, ح., & اسدیان اردکانی, ف. (۱۳۹۷). چارچوب توسعه گردشگری دینی در جمهوری اسلامی ایران. اندیشه مدیریت راهبردی, ۱۳(۱), ۱۱۱-۱۳۷.

۴- کرمی‌پور, ا. (۱۳۹۴). گردشگری دینی: ماهیت و کارکرد. اسلام وعلوم اجتماعی, ۷(۱۳), ۵۳-۷۱.

۵- مجتهد زاده, پ., عزتی, ع., & مرتضایی, ش. (۲۰۱۹). دیپلماسی گردشگری و رونق گردشگری در منطقه مکران: مطالعه موردی روابط ایران با همسایگان شرقی. فصلنامه جغرافیا ( برنامه ریزی منطقه ای), ۹(۳), ۵۶۱-۵۸۲.

[۱] Alen Morines

منبع: ایسنا