موحدیان عطار در نشست مفهوم شناسی معنویت: انواع پنجگانه دینداری؛ از دینداری تکلیف گرا تا دینداری عاطفه گرا

دکتر موحدیان عطار در نشست مفهوم شناسی معنویت با بیان اینکه با توجه به تفاوت انسان‌ها و جوامع و بسته به نوع نیاز و شدت و ضعف نیازها و دغدغه‌هاشان، انواعی از دینداری در جامعه دینداران پدید می آورد، گفت: انواع دینداری و دینداران عبارتند از دینداری مناسکی و شعائری، دینداری عقلی و فلسفی، دینداری عرفانی، دینداری اخلاقی و دینداری ولایتی.

از سوی مرکز اخلاق و تربیت اسلامی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی نشست علمی «مفهوم شناسی معنویت» با سخنرانی دکتر موحدیان عطار برگزار شد.

دکتر موحدیان عطار در ابتدای این نشست با بیان اینکه به نظر می‌رسد برگزار کنندگان این نشست، از پیش فرض را بر این گرفته‌اند که یک خلأ و یک گم‌شده واحدی هست و سپس درصدد ایضاح مفهومی و نام‌گذاری درست آن برآمده‌اند اظهار داشت: بنده معتقدم گمشده واحدی وجود ندارد، بلکه به تعداد صور مختلف دین‌ورزی و دینداری، و نیز مطابق نیازهای دینی متدینان، گمشده‌هایی هست که باید به آن‌ها توجه شود. بنابراین، به نظر بنده ما نباید در جست‌وجوی چیز دیگری جز این ابعاد و جنبه‌های مختلف دین و دین ورزی به عنوان خلأ معنوی موجود باشیم و به‌ عبارت دیگر، ما گمشده یا کمبودی جز همین جنبه‌های مختلف دین نداریم.

وی در این رابطه ادامه داد: همه انسان‌ها به یک اندازه به همه این ابعاد و جنبه‌های دین عطف توجه نشان نمی‌دهند. بر این اساس با توجه به تفاوت انسان‌ها و جوامع و بسته به نوع نیاز و شدت و ضعف نیازها و دغدغه‌هاشان، انواعی از دینداری در جامعه دینداران پدید می آورد. این تنوعات در همه جوامع دینی، از جمله در جامعه دینی خود ما، قابل تشخیص است. بر این پایه، انواع دینداری و دیندران عبارتند از:

1. دینداری مناسکی و شعائری (تکلیف‌گرا)
2. دینداری عقلی و فلسفی (عقل‌گرا)
3. دینداری عرفانی (شهودگرا)
4. دینداری اخلاقی (اخلاق‌‌گرا)
5. دینداری ولایتی (عاطفه‌گرا)
که هریک از این گونه‌ها با ویژگی‌هایی از دیگر انواع قابل تشخیص هستند.

دکتر موحدیان عطار در ادمه صحبتهای به محور اصلی نشست یعنی پاسخ به این پرسش که «گمشده معنوی ما چیست و چه اضلاع معرفتی، مؤلفه‌ها، صفات و ویژگی‌هایی دارد و چگونه می‌توان آن را به تصور درآورد؟» پرداخت و گفت: با توجه به این مقدمه باید روشن شده باشد که آنچه ما از دین نیاز داریم، و آنچه کمبود آنرا حس می‌کنیم، اولا یک چیز نیست، بلکه ما نیازها و کمبودها و نواقص متعددی در عرصه دینداری و زندگی معنوی خود حس می‌کنیم و ثانیا، این کمبود و خلأ، چیزی ورای انواع نیازهای بشر به دین، و یا بیرون از انواع دین‌ورزی، و یا فراتر از ابعاد مختلف دین نیست.

وی تصریح کرد: در این صورت، اگر آنچه ما به عنوان خلأ یا گمشده نسل امروز در نظر داریم، در میان این انواع دین‌ورزی هست، پس باید آنرا شناخته و اگر نقصی از این بابت وجود دارد آن را از منابع دینی تامین کنیم.

موحدیان عطار خاطر نشان کرد: حُسن این نوع نگاه این است که ما به‌جای اینکه برای یک گروه و یا سنخ بخصوصی از دینداران چاره‌جویی کنیم، به همه اصناف و انواع دینداران توجه می‌کنیم، و در غیر این صورت، ما دچار نوعی صنفی‌نگری و یا عطف توجه گمراه‌ کننده به نقطه‌ای خاص از مشکل و بحران شده‌ایم.

وی بحث خود را این گونه آغاز کرد که: اگرچه معتقدیم قرآن و اولیای دین به همه این نیازها در جای خود پاسخ مقتضی را داده‌اند، اما ممکن است در صورت‌بندی موجود از دین، همه این نیازها چنان‌که باید برآورده نشده باشد. حال باید دید چه نواقص و کمبودهایی وجود دارد که از طرفی مورد نیاز انسان هست و به‌ طبع بخشی از انسان‌ها در دینورزی خود به آن نیازمندند و از سوی دیگر در دین هم وجود دارد و به آن توجه شده، اما در آنچه ما به عنوان دین تعلیم می‌کنیم وجود ندارد یا با قوت و کیفیتی که باید نیست و یا به‌گونه و صورت و قالبی که امروزه می‌طلبند تحقق ندارد. پس باید هر یک از ابعاد و بخش‌های پنج‌گانه دین را از این بابت بررسی کرد.

دکتر موحدیان عطار اظهار داشت: به نظر می‌رسد ما در بخش دین‌ورزی تعبدی و آئین‌ها و آداب و عبادیات، چیزی کم نداشته باشیم. آنچه در این بخش ضعیف به‌نظر می‌رسد، نبودن یا کم‌بودن و یا مناسب نبودن منابعی برای رفع نیاز متدینان به اذکار و اوراد و اعمالی است که برای حل یا رفع مشکلات مادی و معنوی روزانه و معمولی خود، از قبیل فقر، بیماری، هم و غم، ازدواج و مانند آن دارند.

وی ادامه داد: با وجود منابع بسیار گرانقدری مانند مفاتیح الجنان و باقیات الصالحات مرحوم شیخ عباس قمی، هنوز نیاز به راه‌کارهای استاندارد و مطمئن برای پاسخ به این نیاز دینداران حس می‌شود، و به همین سبب بازار دعانویسان و رمالان داغ است. از طرفی، می‌دانیم که دین نیز به این نیاز پاسخ گفته و راه‌کارهایی برای حل این مشکلات، در کنار توجه دادن به اسرار و حکمت‌های بلاها و مصیبت‌ها و لزوم صبر و توکل و تفویض و تسلیم در قبال آنها ارائه کرده است. پس بجاست، در این زمینه نیز متون و دستینه‌های به‌روز و استاندارد و با کیفیتی وجود داشته باشد تا متدینان نیازی به مراجعه به منابع و افراد غیر موثق احساس نکنند.

موحدیان عطار با بیان اینکه جامعه کنونی ما در بخش دین ورزی عقلی نیاز به نظام معرفتی مدون و روشمندی که هم در قالب و هم در محتوا، برگرفته از متن قرآن و حدیث بوده و هم به نیازهای عقلی و ادراکی انسان این روزگار در خصوص فهم هستی، زندگی و خود دین پاسخ گوید، کاملا حس می‌شود  تصریح کرد: ما باید تدوین و تبیینی نظام‌مند و فهم‌پذیر و منسجم از دین برای نیاز بخش دین‌ورزی عقل‌گرایانه ارائه کنیم و آنچه داریم را مفید و کافی ندانیم. ما در این بخش به نوعی الاهیات نظام‌مند مبتنی بر قرآن و حدیث نیاز داریم.

وی ادامه داد: در ساحت دینورزی و دینداری شهودی و تجربه‌گرایانه (عرفانی) کمبود‌های زیادی داریم. در این بخش نیز ما باید بدانیم که اولا نیاز به شهود و درک عینی حقایق دینی و نتایج تدین نیازی کاملا حقیقی و انسانی است و گریزی هم از اجابت آن نیست. به‌ طوری که اگر دین این نیاز برنیاورد به راه‌های دیگر و یا دیگر سنت‌های دینی و غیر دینی متوسل خواهند شد و ثانیا باید بدانیم اسلام عزیز در متن خود دارای نظام عرفانی نظری و عملی مستقل و کارآمدی است که فقط باید استخراج و تبیین شود و چنین نیز نیست که با وجود عرفان اصطلاحی اسلامی مصطلح گمان کنیم به این نیاز پاسخ گفته شده است. ثالثا می بایست تا متناسب با مقتضیات زمان خود و نیازی که جویندگان و پویندگان راه عرفان را به سوی عرفان‌ای شرقی می‌کشاند، عرفان مبتنی بر قرآن و حدیث را کاربردی‌تر، عملیاتی‌تر، و دستیافتنی‌تر کنیم.

دکتر موحدیان عطار با اشاره به اینکه جامعه کنونی ما در بخش اخلاق نیز دچار خلأ جدی در نظام آموزش و تبیین دین است اذعان داشت: همین امر مهم‌ترین سبب عدم رشد اخلاقی جامعه می‌شود و موجب می‌شود که افراد احساس کنند اسلام یا دستگاه متولی تبیین دین، نیاز متدینان را بی‌پاسخ گذاشته است.

وی در رابطه با بخش دین‌ورزی ولایی گفت: در این بخش نیز خوشبختانه ما از حیث کمی و مواد و انگیزه و تحرک، چیزی کم نداریم. شاهد آن هم این همه پویایی و تحرک در عرصه ادبیات ولایی و این شور و هیجان و تحرک روزافزون در هنگامه‌های عید و عزاء و آن همه گروه‌ها و هیئات و محافل و مجالس و دست‌ و دلبازی مثال‌زدنی متدینان در تامین هزینه‌ها و نیازهای این بخش است که امیدواریم روز به‌ روز هم افزون‌تر شود. اما کمبودها یا نواقصی هم در اینجا وجود دارد و آن در دو چیز است: یکی توجه کمتر متولیان این بخش به دیگر ابعاد دین، به‌ ویژه بخش معرفتی و تعبدی و اخلاقی دین و دیگری ضعف‌ها و نابسامانی‌هایی در کیفیت رسیدگی به این بخش از نیاز دینی و شیوه دینورزی که امید است این نوافص هم در آینده نزدیک تفهیم و از میان برداشته شود.

 
انواع دینداری و دینداران عبارتند از دینداری مناسکی و شعائری، دینداری عقلی و فلسفی، دینداری عرفانی، دینداری اخلاقی و دینداری ولایتی.