نگاهی به کتاب «حکمت شیخ اشراق سهروردی»

کتاب «حکمت شیخ اشراق سهروردی» تالیف سید سلمان صفوی فیلسوف نوصدرایی و رئیس آکادمی‌مطالعات ایرانی لندن از سوی انتشارات سلمان آزاده روانه بازار کتاب شد.
مولف در مقدمه این اثر درباره انگیزه تالیف این کتاب می‌نویسد:« سهروردی یک فیلسوف مؤسس، حکیم مجتهد، عارف فیلسوف و حکیم متأله است. در عصر ظلمت معنویت در مدرنیته، بازخوانی حکمت سهروردی که همانا «فلسفه نور» است، موجب گشایش افقی نوین در زندگی و جهان بینی می‌شود.شهید شیخ اشراق (۵۴۹–۵۸۷ ق) یکی از چهار قله حکمت اسلامی- ایرانی و موسس مکتب حکمت اشراق است.

در این کتاب اجمالاً زندگی، خطوط اصلی تفکر فلسفی و حکمی‌(نور، سلسله مراتب وجود و نور، حکمت خالده، عشق، عرفان، شناخت شناسی و فرشته شناسی) و محتوای برخی از مهمترین کتب شیخ اشراق(حکمهالاشراق، الواح عمادیه، رساله فی حقیقه العشق، رساله یزدان شناخت، لغت موران، داستان عقل سرخ، قصه غربت غربیه، داستان لغت موران، روزی با جماعت صوفیان، رساله آواز پر جبرییل) تبیین شده است. این رساله برای دانشجویان رشته حکمت و فلسفه و ایران‌شناسی مفید است. این تحقیق در راستای پروژه کلان ایران شناسی فرهنگی صورت گرفته است.»

صفوی همچنین درمقدمه کتاب خود در تبیین محتوای این اثر تأکید می‌کند که سهروردی، پایه‌گذار مکتب‌ فلسفی اشراق، یکی از سه مکتب اصلی حکمت و فلسفه اسلامی‌(مشاء، اشراق و حکمت متعالیه) است. مکتب فلسفی سهروردی براساس تصفیه نفیس، اشراق، مکاشفه و اصول کشفی ـ ذوقی بنا شده است. سیر و سلوک معنوی و شهودات درونی از مهمترین عناصر مکتب فلسفی شیخ اشراق به شمار میروند. مکتوبات فارسى شیخ اشراق از‌ شاهکارهاى‌ نثر‌ فارسى و در شمار بهترین نمونه‌هاى نثر فلسفى تاریخ ادبیات فارسى است.

سهروردی بین فلسفه و حکمت قائل به تفاوت است. فلسفه شرط لازم و حکمت شرط کافی برای شناخت حقیقت است. فلسفه صرفاً بحث عقلی یا تجربی است، در حالی که حکمت، سیر عقلی و قلبی در عالم هستی است و اساس آن علم شهودی است. «اول الشروع فی الحکمه هو الانسلاخ عن الدنیا و اوسطه مشاهده الانوار الالهیه و آخره لانهایه له.»: « سرآغاز حکمت، دل ‌کَندن از دنیا و میانۀ آن مشاهدۀ انوار الهی با پایانی بی‌نهایت است.»

حکیم علاوه بر دانش نظری هستی شناسی و شناخت شناسی، اهل عمل و تهذیب نفس است. از منظر شیخ اشراق حکیم واقعی علاوه بر تسلط بر مبانی فلسفی و منطق صوری می‌بایست با تهذیب نفس و تصفیه باطن، مراتب کمالات معنوی را طی کرده، استعداد مظهریت انوار الهی را به دست آورد. سهروردی به «حکیم متأله» (اندیشمند مجهز به دو بال عقل و قلب منوّر) اعتقاد دارد.

سهروردی همانند سایر فیلسوفان با بیان موضوعات فلسفی به صورت استدلالی تأکید دارد گرچه مطالب کتاب «حکمهالاشراق» از طریق فکر و اندیشه برای او حاصل نشده، لیکن هنگام اثبات آنها از دلیل و برهان بهره برده ‌است.

این نکته حکایت از آن دارد که شیخ اشراق به اثبات قضایای فلسفی، براساس استدلال و برهان باور دارد و عقل را تنها منبع اندیشه نمی‌داند. از نظر شیخ اشراق فلسفه‌ای که در تمام مراحل تنها بر عقل تکیه کند، از عهده حل عموم مسائل فلسفه و شناخت حقیقت عالم بر نمی‌آید و به معنای واقعی حکمت نیست، دل نیز باید به نور حق منوّر شود تا حقایق ورای طور عقل را دریابد. منوّر شدن قلب، منوط به تهذیب نفس از طریق ذکر و فکر و مراقبه و تهجد است.

سهروردی اهل خِرد و عرفان بود و ریشه حکمت را قبل از فلسفه یونانی و کهنتر از فلسفه یونانی میداند. ریشه حکمت در ایران باستان، تعالیم انبیای الهی و عارفان الهی است. شیخ اشراق از بایزید بسطامی، ابوالحسن خرقانی، عبدالله تستری، ذواالنون مصری و حلاج با عنوان «حکیم» یاد می‌کند.

موضوعات اصلی اندیشه و حکمت شیخ اشراق عبارتند از: معرفت‌شناسی، هستیشناسی، نظریه نور، خداشناسی، علم‌النفس، فرجام‌شناسی، فرشتهشناسی، سفر نفس، عرفان فلسفی، فلسفه عرفانی و منطق. برخی آثار شیخ اشراق نظیر رساله «کلمهالتصوف»، «عقل سرخ»، «روزی با جماعت صوفیان»، «رساله قصّهالغربه الغربیه»،«لغت موران»، «آواز پر جبرئیل»، «شرح رساله‌الطیر» ابن‌سینا و رساله «نوریّه» به سنّت صوفیّه نگارش یافته است.

سهروردی با اصطلاحات مختلفی مانند صوفی [الصوفیه، صوفیان، اهل تصوف]، اخوانالتجرید، اولیالبصیره، أصحاب-الریاضات، الابرار و الاولیاء، ‌الخاصه، اصحابالتجرید، و علمای از صوفیه و عرفا یاد می‌کند. شیخ اشراق بین عرفا، بیش از همه از شهید منصور حلاج، بایزید بسطامی‌و جنید بغدادی نام می‌برد.

شیخ اشراق در انتهای «تلویحات»، با برشمردن حدود سی توصیه عملی برای سیر و سلوک عرفانی، با تأکید بر حسن ظن به عارفان توصیه میکند به اندکی از علم تعلیمی‌بسنده کرده، به علم اتصالی و شهودی روی آورید.

به گفته این فیلسوف نوصدرایی و پژوهشگر حکمت اسلامی‌- ایرانی منابع اصلی اندیشه سهروردی؛ عقل و قلب، حکمت باستانی ایران، قرآن حکیم، روایات اسلامی، مشکات الانور غزالی، شاهنامه حکیم فردوسی (بن: عقل سرخ و لغت موران)، آثار شهید منصور حلاج و بوعلی سینا است. شیخ اشراق توجه عمیقی به کلام الله حکیم داشت، چنانکه در «رساله کلمه التصوف» طالبان حکمت را به ترتیل قران با توجه و وجد و طرب فرا می‌خواند: «بر تو باد قرائت قرآن با وجد و طرب و فکر لطیف. قرآن را چنان بخوان که گویی بر خود تو نازل شده است.»

شیخ اشراق تحت تأثیر شاهنامه حکیم فردوسی، عرفان و حماسه پهلوانی را در ادبیات فارسی در تعامل با همدیگر قرار داد. از منظر او حماسه های پهلوانی ایران حماسه‌های عرفانی نیز به شمار می‌روند و پهلوانان و جوانمردان ایرانی (اعم از اسطوره‌ای یا واقعی) سالکان طریق حقایق عرفانی نیز هستند. شیخ اشراق با تأویلات عرفانی از برخی شخصیتهای اساطیری شاهنامه نظیر «سیمرغ»، «زال»، «رستم»، «اسفندیار» و «کیخسرو»؛ هر کدام را نمادی برای تحلیل و تأویل حقایق حکمی‌و عرفانی قرار داده است. شیخ اشراق، «حکیم فردوسی ثانی» است در حکمت؛ که حکمت ایرانی را در مقابل فلسفه یونانی احیا نمود.

بسیاری از حکیمان پس از سهروردی، تحت تأثیر اندیشه او و شارح آثار او بودهاند که از آن جمله می‌توان از شمسالدین محمد شهرزورى، قطب‌الدین محمد بن مسعود شیرازى، ابن کمونه، سعد بن منصور (التنقیحات، شرح تلویحات)، ودود تبریزى (مصباح الارواح فى کشف حقایق الالواح)، غیاث‌الدین منصور دشتکی، جلال‌الدین دوانی (شارحین هیاکل النور)، علامه حلى (شرح حکمت الاشراق و حل‌المشکلات من کتاب التلویحات و کتاب المقاومات) عبدالرزاق لاهیجى (شرح هیاکل النور)، سید میر شریف جرجانى (شرح حکمت الاشراق)، محمدعلى حزین لاهیجى (شرح کلمه التصوف)، (تعلیقه بر تلویحات)، (حاشیه بر شرح حکمت الاشراق) و (حاشیه بر شرح هیاکلالنور)، میرداماد، میرفندرسکی، شیخ بهایی، صدرالمتألهین، حاج ملا هادی سبزواری، محمد رضا قمشه‌ای، ملا عبدالله زنوزی، ملا علی زنوزی، میرزا مهدی آشتیانی، احمد بن هروی هندی (مولف انواریه در تفسیر حکمت الاشراق)، قاضی نورالله شوشتری هندی (مؤلف مجالس-‌المومنین و احقاق‌‌الحق)، علامه سید محمدحسین طباطبایی، سید محمدکاظم عصار، ابوالحسن رفیعی قزوینی، سید جلال-الدین آشتیانی، هانری کربن، سید حسین نصر و حسین ضیایی. حکمت اشراق همچنان زنده است و مورد اقبال اهل حکمت در حوزه ها و دانشگاه‌ هاست.

ذکر این نکته ضروری است که کتاب «حکمت شیخ اشراق سهروردی» در راستای پروژه کلان ایرانشناسی فرهنگی تألیف شده که توسط آکادمی‌مطالعات ایرانی لندن از سال 2000 میلادی در لندن آغاز شده و تا کنون کتب و مقالات متعدد در حوزه فلسفه، عرفان و هنر ایرانی نظیر کتاب «ساختار معنایی مثنوی معنوی»، «زندگی و فلسفه ملاصدرا»، «عرفان ثقلین: مبانی نطری و عملی عرفان و طریقت صفویه»، «فلسفه معماری بقعه شیخ صفیالدین اردبیلی و مسجد گوهرشاد»، «سلطان‌العارفین شیخ صفیالدین اردبیلی»، «اندیشه‌های عرفانی و احوالات شیخ صفی‌الدین اردبیلی» «زاهدنامه»، «اهمیت تعالیم حکیم سید حسین نصر»، «اهمیت شیخ صفی الدین اردبیلی در تاریخ فرهنگ و تمدن تشیع و ایران» و ترجمه پنج گزیده شعر معاصر ایران انتشار یافته است.

سید سلمان صفوی، تحصیل کرده حوزه علمیه قم و دانشگاه لندن، رییس آکادمی‌مطالعات ایرانی لندن، سردبیر مجله ترانسندنت فیلوسوفی، و مولف ده ها کتاب و بیش از صد مقاله در حوزه فلسفه، عرفان، قرآن شناسی و روابط بین الملل به زبان های فارسی و انگلیسی است. جدیدترین کتب فلسفی او عبارتند: «زندگی و فلسفه ملاصدرا»(انگلیسی)، «نقد فلسفه مدرن غرب»، «تاملات فلسفی»، «تاملی در فلسفه سیاسی» و «ارکان فلسفه هنر اسلامی».

منبع: ایبنا