۲۴ مرداد؛ درگذشت میرزای نایینی

میرزا حسین غروی در اصفهان در منزل حاج محمدباقر نجفی اصفهانی، سرپرست حوزه علمیه و دوست دیرین پدرش، اقامت داشت. او علم اصول را از حوزه درس ابوالمعالی کرباسی، مدرس توانای اصول و فلسفه و کلام را از میرزا جهانگیرخان قشقایی، شیخ محمدحسن هزارجریبی و شیخ محمدتقی نجفی اصفهانی معروف به آقا نجفی اصفهانی و فقه را نزد شیخ محمدباقر نجفی اصفهانی فرا گرفت. وی سال ۱۲۶۵ خورشیدی به نجف و سپس سامرا رفت و تا زمان وفات میرزا محمدحسن شیرازی، رهبر نهضت تنباکو، در درس او حاضر شد و از نزدیکان وی گردید. میرزا حسین غروی در اواخر عمر استادش، کاتب و محرر او بود و در امور مهم سیاسی و اجتماعی، طرف مشورت میرزای شیرازی قرار می‌گرفت.

میرازی نایینی پس از وفات میرزای شیرازی، مدتی نزد سیدمحمد فشارکی شاگردی کرد اما با پراکندگی حوزه سامرا، شاگردان برجسته میرزای شیرازی، هر یک به شهری هجرت کردند. نایینی هم پس از سامرا مدتی در کربلا اقامت کرد و سپس راهی نجف اشرف شد و در درس آخوند ملامحمدکاظم خراسانی، حاضر و از خواص و اصحاب مجلس استفتای او گشت. وی در زمان حیات آخوند خراسانی، تدریس را آغاز کرد و بیش از سیصد تن از شاگردان آخوند، در درس او نیز حاضر می‌شدند. اگرچه شهرت نایینی در علم اصول است، به گونه‌ای که به «مجدد علم اصول» شهرت یافته، اما در رشته‌های دیگر، هم‌چون فقه، کلام، حکمت، ریاضی، اخلاق و عرفان نیز صاحب‌نظر بود. حوزه درس او را، به علت دقت‌ها و غموض تحقیقات، محل اجتماع خواص و فضلای برجسته و صاحب‌نظر دانسته و مجلس درسش را از بزرگ‌ترین مجالس تدریس در نجف اشرف معرفی کرده‌اند. آیات عظام سیدابوالقاسم خویی، سیدمحمدحسین طباطبایی، سیدجمال گلپایگانی، سیدمحمود شاهرودی، سیدمحسن حکیم، سیدمحمد حجت، محمدحسین کاشف الغطا، سید محمدهادی میلانی، سیدحسن بجنوردی، محمدتقی آملی و میرزاهاشم آملی از شاگردان برجسته وی هستند.

میرزای نایینی در جریان نهضت مشروطه ایران ضمن همکاری با آخوند خراسانی که رهبر دینی حرکت بود خود نیز با نوشتن کتاب مشهور «تنبیه الامه و تنزیه المله» تلاش کرد تا مفاهیم مشروطیت و آزادی را بر اساس مبانی دینی تشریح کند و به همین دلیل از او به عنوان نظریه‌پرداز نجف در مشروطه نام برده می‌شود. ایشان حفظ نظم، امنیت و عدالت را از نظر عقلی و هم از نظر شرعی، واجب دانسته و معتقد بود که بهترین وسیله برای اجرای این امر برقراری حکومت است.

میرزای نایینی از نخستین اندیشمندانی است که به صراحت از لزوم وجود قانون اساسی در دولت اسلامی سخن گفته‌است. به اعتقاد او در دوران غیبت و در غیاب «ملکه عصمت» نخستین چیزی که می‌تواند حافظ عدالت و مانع طغیان حکومت‌گران باشد، قوای قانونی و قانون اساسی است. او قانون اساسی را «در ابواب سیاسیه و نظامات نوعیه» به رساله‌های عملیه تقلیدیه «در ابواب عبادات و معاملات و نحوهما» تشبیه می‌کرد.

وی همچنین در جریان تحریم انتخابات فرمایشی مجلس موسسان عراق برای پادشاه شدن ملک فیصل نقش موثری داشت و پس از تبعید آیات عظام شیخ محمد خالصی زاده و سیدمحمد صدر از عراق به ایران به نشانه اعتراض همراه آیت الله سیدابوالحسن اصفهانی و تعدادی دیگر از علما به ایران آمد. این تبعید خود خواسته یک سال طول کشید و پس از سفر هیاتی از عراق به قم و درخواست بازگشت علما، میرزای نایینی به عراق بازگشت و پس از آن بیشترین وقت خود را صرف تدریس و رسیدگی به مراجعات مردم در منصب مرجعیت کرد.

میرزای نایینی سرانجام ۲۴ مرداد ۱۳۱۵ درگذشت و در حرم مطهر امام علی (ع) در نجف اشرف به خاک سپرده شد.