«طاعون و افول تمدن اسلامی» بررسی می‌شود
نشست نقد کتاب «طاعون و افول تمدن اسلامی» (تاریخ پاندمی‌ها) نوشته مایکل والترز دالس با ترجمه قربان بهزادیان‌نژاد برگزار می‌شود.
نشست «طاعون و افول تمدن اسلامی» روز شنبه ۳۰ مردادماه ۱۴۰۰ از ساعت ۱۸ به صورت مجازی از طریق صفحه اینستاگرامی اندیشگاه سازمان اسناد و کتابخانه ملی برگزار خواهد شد.
قربان بهزادیان‌نژاد، مترجم کتاب، یوسف اباذری، عباس منوچهری و غلامرضا ظریفیان در این نشست سخنرانی خواهند کرد.
در معرفی کتاب «طاعون و افول تمدن اسلامی» آمده است: مایکل والترز دالس مورخ برجسته در تاریخ اجتماعی است که مطالعات خود را بر خاورمیانه دوره میانه متمرکز کرده است. از او آثار متعددی در حوزه پزشکی در خصوص جنون، جذام، طاعون، و ریشه‌های بیمارستان به یادگار مانده که هریک زمینه فعالیت‌های پژوهشی بعدی را مهیا ساخته است. دو اثر تاریخ جنون در جامعه اسلامی و طاعون و افول تمدن اسلامی توسط همین مترجم به فارسی برگردانده شده و هر دو به چاپ دوم رسیده است. موضوع محوری «طاعون و افول تمدن اسلامی» مرگ سیاه در خاورمیانه دوره میانه است ولی در واقع مروری است بر آثار و تحوالت اجتماعی برآمده از بیماری‌های همه‌گیر از آغاز تاریخ مکتوب همه‌گیری‌ها تا زمان وقوع پاندمی در قرن چهاردهم. کتاب از یک مقدمه و هفت فصل تشکیل شده و مترجم نیز در هر چاپ مقدمه‌ای نگاشته و مسائل فنی مرتبط به بیماری و نیز توضیحات زیادی به شکل پاورقی در چاپ دوم افزوده است.
دالس در این اثر مانند دیگر آثارش ابعاد مختلف، نظرات، دیدگاه‌ها و باورهای رایج زمانه را گردآوری کرده و در ابتدا نگاهی به همه‌گیری‌های پیشین و نیز نظریه‌های پزشکی مرسوم در خصوص بیماری طاعون دارد.
او در این نگاه اجمالی نشان می‌دهد که باورهای نادرستی در خصوص این بیماری وجود داشته و یا این‌که بیماری در گذر زمان تغییرات فاحشی کرده است. این نگاه مسائل فنی بیماری و انطباق آن با دانش کنونی را بدون آن که هدف کتاب قرار دهد پی می‌گیرد و نشان می‌دهد که شکل ریوی طاعون که بسیار کشنده است از چه زمانی قابل ردیابی است. این بحث عدم انطباق ترمینولوژی مرسوم را برای مطالعات تاریخی برجسته می‌سازد و نشان می‌دهد که طاعون ضمن آن که یک بیماری مشخص با منشاء و علل معین بوده است، ولی در نوشته‌های پیشینیان در غرب پیش از دوره مدرن طاعون و در شرق واژه «شبه طاعون» برای توصیف بیماری‌های همه‌گیر به کار می‌رفته است. واژگانی که تبیین تمایز آن‌ها در متون به‌جای‌مانده ناممکن به نظر می‌رسد.
دالس همچنین به شکل‌گیری گفتمان غالب مسلمانان در زمینه بیماری‌های همه‌گیر می‌پردازد. این بحث او مستند به سه روایت جریان‌سازی است که از نبی مکرم اسلام نقل شده است.
دالس نشان می‌دهد که این بیماری چگونه مباحث قضا و قدری را شکل می‌دهد و تقویت می‌کند و بر
متکلمان مسلمان تاثیر می‌گذارد. به گفته والتزر، در عمل دو نگاه موازی نسبت به بیماری از پیش موجود
در اندیشه مسلمانان نهادینه می‌شود: نگاهی برآمده از پزشکی عرفی که بیماری را معلول علت مادی می‌داند و تلاش می‌کند با ابزارهای متعارف مانند گیاه‌درمانی، اقدامات پیشگیری و… با آن مقابله کند؛ و دیگری این‌که علت بیماری را ماوراءالطبیعی (گناه فردی و جمعی) و درمان را توبه می‌داند. به سخن
دیگر شیوه معالجه هر نحله از جنس باورهای آنان بوده است. نویسنده تلاش این دو گروه و دستاوردهای آن‌ها را از لابه‌لای نسخه‌ها استخراج می‌کند و نیز آراء اندیشمندانی را به نمایش می‌گذارد که همت می‌کنند راه سومی بیابند. در این رابطه، سوء استفاده حکام با تمسک به قرائت غیرمادی بیماری و محدودسازی آزادی‌های اجتماعی به ویژه در مورد زنان، ترویج اندیشه‌های خرافی و… بسیار تامل‌برانگیز است؛ عملکردی که برآمده از ترس تکرار سر نوشت امپراتوری‌های روم، ساسانی، اموی‌ها و… است.
در هرحال در چنین بستری مرگ سیاه از آسیا شایع می‌شود و قسمت‌های مختلف دیگری را درمی‌نوردد. این پاندمی یک چهارم تا یک سوم جمعیت خاورمیانه را از بین می‌برد. نویسنده به تفصیل بحث می‌کند که چگونه نظام تولید صنعتی و کشاورزی مناطقی که بیماری شایع می‌شود نابود می‌شود و همچنین نهادهای دینی، نظامی، فرهنگی، اقتصادی و نهاد خانواده متحول می‌شوند.
نویسنده در فصل پایانی کتاب به مقایسه شیوه مقابله با بیماری در غرب (مسیحیت) و شرق (اسلام)
می‌پردازد و نشان می‌دهد در خاورمیانه زمینه رشد اقتصادی فراهم نمی‌شود، برخی از نگرش‌های افراطی و دنیاگریزی و حتی دوری از تشکیل خانواده و فرزندآوری و… تقویت می‌شود و در عین حال تحت تاثیر آموزه‌های دینی تحمل بیماری و بیماران با عواقب سوء کمتری به پایان می‌رسد. در دنیای غرب، جنبش‌های «هزاره‌گرا» رشد می‌کنند و به نوعی فرافکنی و مقصر دانستن یهودی‌ها و مسلمانان، و به تبع آن خشونت و اقدام‌ها غیرمعقول رواج می‌یابد؛ و با برجسته ساختن ناکارآمدی نهادهای دینی و پزشکی به تقویت اندیشه دوره روشنگری، شکوفایی اقتصادی و پی‌ریزی پزشکی مدرن و… منتهی می‌شود.
مترجم در مقدمه چاپ دوم تاریخ پاندمی‌های پس از مرگ سیاه تا شیوع کرونا (کووید -۱۹) در ایران و
رویکرد اندیشه‌های مقابله با آن‌ها را مرور کرده است.
علاقه‌مندان می‌توانند این نشست را از صفحه اینستاگرامی اندیشگاه سازمان اسناد و کتابخانه ملی به نشانی andishgah.nlai پیگیری کنند.
منبع: ایسنا
