بازاندیشی در خوانش‌های مدرن از قرآن| مرضیه محصص-نفیسه دانش فرد

توجه به مقوله جنسیت و نفوذ آن در بسیاری از عرصه‌ها، در سالهای اخیر فراگیر شده است. این مقوله پس از بروز نحله‌های فمینیستی در غرب، بر مسلمانان نیز تأثیر گذاشته و بعضی متفکران قرآن‌پژوه با مداخله درروند فهم و بازتفسیر قرآن تلاش کردند تا به مفاهیم قرآنی مبنی بر برابری جنسیتی و عدالت اجتماعی توجه و تمرکز نمایند. به همین دلیل ادعای خویش را مبتنی بر اینکه اسلام و قرآن مخالف ساختار پدرسالاری است و آنچه مفسران متقدم و سنتی انجام دادند، بازخوردهای ادوار مردسالاری بوده، خواستار ارائه تفاسیری از قرآن شدند که صدای زنان در آن‌ شنیده ‌شده و هدف کلی برابری جنسیتی و عدالت اجتماعی از آن نمایان شود.

در راستای تحقق این هدف، عده‌ای از زنان با رویکردهای مختلف و با پیشینه دانشی گوناگون، تفاسیر زنانه‌ای از قرآن ارائه کردند که اگر در برخی زمینه‌ها باهم متفاوت بود، ولی همه آن‌ها در یک مسئله همسو بودند که آنچه موجب بروز ظلم عدم برابری جنسیتی در میان مسلمانان شده، متن کلام الهی نبوده؛ بلکه ساختارهای مردسالاری حاکم در تفاسیر بوده که توسط علمای سنتی بر معنای قرآن تحمیل‌شده است. ازاین‌رو، قرائت‌ها یا خوانش‌هایی نوین با رویکرد فمینیستی از قرآن شکل گرفت که تفسیری متفاوت از آیات مرتبط با زنان ارائه می‌کردند.

در این راستا کتاب« حاشیه­‌های فمینیستی قرآن» (2014) مجالی برای بازاندیشی در خوانش‌های مدرن از قرآن فراهم آورده است. عایشه هدایت‌الله از یک سو به طبقه بندی تفاسیر فمینیستی قرآن با روشی نوین می‌پردازد و از سوی دیگر این تفاسیر را مورد نقد قرار می­‌دهد. هدایت الله در این کتاب از واژه «فمینیستی» برای توصیف آثار بسیار متنوعی از قرآن‌پژوهان استفاده می‌کند و معتقد است هر چند این جریان‌ها به‌رغم استفاده از اصطلاحات مشترک، با هم تفاوت­‌هایی دارند، اما چون همگی با ابزارهای مختلف در پی نقد قدرت و هنجاربودگی مردان هستند، پس می‌­توان آنها را جزء آثار فمینیستی بشمار آورد.

برخی مشکلات و معضلات تفاسیر فمینیستی این است که مفاهیمی به متن و تفسیر متن تحمیل می‌­شود. حتی برخی محققان فمینیست هم به این نکته توجه کرده‌­اند که مثلا مفهوم برابری جنسیتی را به عنوان هنجاری شکل­‌یافته به متن قرآن القا می­‌کنند تا جایی که این مفهوم به شکل تعصبی کورکورانه تبدیل می­‌شود. مشکل از جایی آغاز می‌­شود که برخی عبارات قرآنی کاملاً با این مفهوم بیگانه است. هدایت الله خودش صادقانه به این مسئله پاسخ می‌­دهد که قرآن از برابری جنسیتی حمایت نکرده، حال محققان فمینیست پس از درک این حقیقت باید چه کنند؟ آیا تفاسیر فمینیستی متوقف می­‌شود؟ او معتقد است پاسخ ما نباید منجر به ناامیدی و شکست شود، بلکه می­‌بایست دریچه‌­ای از ایمان و امید را به سوی محققان بگشاید.

هدایت الله می نویسد: «من باید درباره تفسیر فمینیستی قرآن اعتراف دشواری بکنم: مفهوم‌سازی تفسیر فمینیستی از برابری جنسیتی از جهت تاریخی مخصوص ماست و بنابراین شاید در نهایت، کاملاً با متون قرآنی سازگار نباشد. ما باید مسئولیت روشی را که برای مطالعۀ قرآن انتخاب می‌کنیم به عهده بگیریم؛ قرآن، مسئول حمایت از خواسته‌های ما درباره متن نیست. بنابراین، این ماییم و نه متن که باید درباره مواردی که قرآن با مقوله‌های عدالت ما سازگار به نظر نمی‌رسند توضیح کافی بدهیم و باید این کار را از راه‌های دیگری غیر از رویکرد دفاعی و دخل و تصرف متنی انجام بدهیم.»

دیدگاه هدایت‌الله آن است که اگرچه قرآن گام‌های قابل توجهی به سمت برابری با معیارهای معاصر ما برداشته، با آن معیارها همچنان مشکلات زیادی وجود دارد و در نهایت شاید نتوان قرآن را با درک ما از برابری و عدالت جنسیتی تطابق داد.

هدایت الله ضمن مخالفت با خوانش های فمنیستی از قرآن، تصریح می‌کند که در بافت پیشامدرن وحی قرآنی، « برابری» به‌عنوان یکی از اصول عشق‌ورزی و روابط حمایتی به حساب نمی‌آمده و تسلط مردان بر زنان لزوماً ایده‌آل‌های محبت و آرامش در خانواده را خدشه‌دار نمی ساخته است. از نظر وی دیدگاه­های فمینیستی به راحتی نمی­‌تواند به تفسیر قرآن اضافه و یا در آن ادغام شود.

وی در این کتاب، تردیدهای  مهمی درباره تفاسیر فمنیستی از قرآن مطرح می‌کند. او اعتقاد دارد در بازبینی استدلال‌های تفاسیر فمینیستی، برخی ادعاهای مشخص درباره نقش‌های جنسیتی بیش از هر چیز دیگری نیازمند تجدید نظرند. او با شرح چگونگی مواجهه ودود و بارلاس با مسئله نقش‌های جنسیتی در قرآن با ادعای آنان مبنی بر عدم تعیین نقش‌های جنسیتی توسط قرآن مخالفت می‌کند. هدایت‌الله پس از نشان دادن کاستی‌های خوانش های فمینیستی در مواجهه با تفاوت‌های جنسی، جنسیت و نقش‌های جنسیتی در قرآن، رویکردی بدیل را معرفی می‌کند.

« حاشیه های فمنیستی قرآن» از سوی انتشارات کرگدن در 336 صفحه منتشر شده است. علاقه‌مندان می‌توانند برای تهیۀ این کتاب به ادمین صفحۀ اینستاگرام نشر کرگدن به نشانی@kargadan.pub  و همچنین ادمین ربات فروش نشر کرگدن در تلگرام به نشانی@kargadanadmin  مراجعه کنند.