ظرفیت‌های متفاوت پیاده‌روی اربعین| سید عبّاس صالحی
پیاده اربعین گرچه مناسک آیینی است و از این جهت چونان دیگر مناسک کارکردهای خود را دارد از قبیل: انسجام بخشی گروه مومنان و…
اما پیاده‌روی اربعین ،بویژه در دهه اخیر، مناسک متمایزی شده است. به نظرم چند ویژگی مهم هستند:
۱. اربعین مناسک فرا سنی است،سنین مختلف در آن حضور دارند، هم در میزبانی و هم در پیاده‌روی. از کودکان خردسال تا سالمندان کهنسال در آن دیده می‌شوند و ترکیبی از جهان انسانی را در امتداد جغرافیای خاکی به نمایش می‌آورند.
۲. اربعین مناسک فرا جنسیتی است، زنان چون مردان و شاید بیش از مردان حضور دارند. حتی در حج حضور مردان ملموس‌تر و گسترده‌تر است، شاید چون استطاعت مالی حج در ایشان بیشتر است، اما در اربعین چنین نیست. جهان اربعینی، جهان غیر جنسیتی است.
۳. اربعین مناسک فرا طبقاتی است، هم در میزبانان و هم در پیاده روان. از قدیم هم چنین بوده است. برخی به جام آب و برخی به سفره‌های گسترده میزبانند، هم‌چنین در انبوه پیاده پیمایان نیز طبقات مختلف اجتماعی را می‌توان دید.
۴. اربعین مناسک فرا ساختاری است. در دیگر مناسک دینی و ملی و قومی، ساختارهای محدود کننده و نظم دهنده وجود دارد، اما مراسم اربعین هم در میزبانان و هم در پیاده روان ساختاری انتظام بخش ندارد، میزبانان به هرگونه که می‌خواهند و می‌توانند میزبانی می‌کنند و پیاده‌روی هم به هر شکل که می‌خواهد رخ می‌دهد. تند و آهسته، شب یا روز، باذکر و بدون ذکر و ..
۵. اربعین، مناسک فراملیتی و فراقومیتی و حتی فرادینی است. در حج جز مسلمانان حضور ندارند، در مزار امامان شیعیان هستند اما مناسک اربعین بویژه در دهه اخیر سلوک عام انسانی است و این ظرفیت هنوز رو به گسترش است.
۶. مناسک اربعین، مناسک در حرکت است و نه مناسک در سکون.نماز، زیارت، دعاهای جمعی و..عمدتا در حال سکون انجام می‌شوند. بخش‌هایی از حج چون طواف، سعی صفا و مروه در حال حرکت است اما مناسک اربعین تماما در حال حرکت است. این‌گونه مناسک طبعا ویژگی خود را دارد. سالک صرفا در حال مراقبه‌ای یوگا گونه قرار ندارد بلکه در یک سیر بدنی، سلوک روحانی در حال اتفاق است.
۷. مناسک اربعین تمامی ساحات هستی انسان را می‌تواند درگیر کند. برخی از مناسک صرفا بخشی از ساحات وجودی را تحریک می‌کند اما مناسک اربعین این ظرفیت را دارد که تمامی ابعاد انسان را متاثر از ظرفیت خود کند.
تاثیر اربعین در این ساحات را به اجمال اشاره می‌کنم:
الف.ساحت جسم: شاید جز در روزه و حج ، چندان جسم انسان درگیر با مناسک و عبادات نمی.شود، اما پیاده‌روی و سختی راه اربعین، ریاضت بدنی را هم بهمراه دارد که رنج آن، لذت مقدس را در کام می‌نشاند.
ب. ساحت معرفت: پیاده روی چند روزه اربعین، فرصتی برای معرفت‌النفس می‌تواند پدید آورد و درون‌شناسی وجودی را در یک حرکت پیوسته سامان دهد. به عبارتی مناسک اربعین می‌تواند به یک اعتکاف سیار تبدیل شود که همان‌گونه که سنت اعتکاف در مساجد و.. برای خودیابی است، مناسک اربعین هم می‌تواند چنین فرصت‌سازی داشته باشد.
هم‌چنین در این مناسک ، می‌توان معرفت به دین و اهل بیت را افزایش داد هم در پیش از سفر به عنوان مقدمات سلوک و هم در حال سفر به عنوان اذکار معرفتی سلوک و هم پس از سفر به عنوان تعقیبات و بقای طعم و شیرینی سلوک.
ج. ساحت عواطف و احساسات: اربعین فرصتی برای تصعید عواطف انسانی است. از یکسو ارایه احساسات پاک به سالار شهیدان و شهدای کربلا و اهل‌بیت (ع) . این گونه عواطف گرچه در عزاداری های متداول هم وجود دارد اما این که در چند روز پیوسته ، روز و شام و در همه لحظات و آنات باشد، گونه‌ای دیگر است.
هم‌چنین اربعین فرصتی برای ابراز عواطف خیرخواهانه و دگرخواهانه انسانی شده است. میزبانان اربعین و میهمانان فرصتی را می‌یابند که مهر و احسان بی انتظار و توقع را به همنوعان عرضه کنند. بدین گونه اربعین فرصتی برای پرورش نیک‌نفسی و خیرخواهی شده است.
د. ساحت اراده و تصمیم: مناسک اربعین فرصت ارتباط با یک تصمیم بزرگ را فراهم می‌کند. تصمیمی که سیدالشهدا و یاران او در حماسه عاشورا گرفتند، این که آدمی می‌تواند عرصه ناممکن‌ها را در قلمرو اراده خویش ممکن و محقق کند. سالک مناسک اربعین می‌تواند خود را با این اراده‌های مصمم تاریخی متصل سازد و با توبه وجودی، شدن‌های جدیدی برای خود میسر سازد.
هـ. ساحت رفتار گفتاری و کرداری: مناسک اربعین، تمرین گفتارها و رفتارهای جدید می‌تواند باشد هم در مناسبات انسان با خدا و هم در مناسبات با خلق خدا.، از تداوم اذکار باطنی و لفظی تا استمرار رفتارهای مهرورزانه به آدمیان.
در پایان به نظر می‌رسد که گرچه تقلیل دین به مناسک و تقلیل مناسک به مناسک اربعین خطای فاحش و تقلیل‌گرایی نادرست دینی است، اما مناسک اربعین، ظرفیتی را دارد که می‌تواند به بهره‌وری بیشتر از پیام انسانی دین بینجامد. از این نکته غفلت نکنیم.
