گفت‌وگوی سعید دهقانی با آرش آبائی درباره «ایلانوت»، یکی از اعیاد مهم یهودیت
بیشتر مناسبت‌های دینی یهودی برای زنده نگاه داشتن احکام توراتی هستند
بسیاری از احکام تنها در سرزمین مقدس و در جایگاه معبد بیت‌المقدس قابلیت اجرایی داشته‌اند و پس از ویرانی آن در سال ۷۰ میلادی و پراکندگی‌یهودیان، برخی از مراسم به یادبود اجرای این احکام برگزار می‌شود که جشن ایلانوت یک نمونه آن است. رسم است که در شب (ماقبل) این جشن، میوه‌هایی را بر سفره قرار داده و با گفتن دعا‌های خاص، شروع سال درختان را پاس می‌دارند.
«ایلانوت»، یکی از اعیاد مهم در آیین‌یهودیت است که با مفهوم زایش دوباره طبیعت در پیوند است. اگرچه این روز‌ها ممکن است درختکاری در عید ایلانوت جنبه‌ای مناسکی برای‌یهودیان به خود گرفته باشد، اما تاریخ و فرهنگ‌یهودی گواهی می‌دهد که فلسفه آن بسیار ژرف و تأمل‌برانگیز بوده است.
این مراسم هر ساله مصادف با ۱۵م ماه عبری شواط در تقویم‌یهودی برگزار می‌شود؛ امروز در گاه‌شمار عبری برابر با همین روز است. به همین بهانه گفت‌وگویی با مهندس «آرش آبائی»، پژوهشگر نامدار‌یهودی درباره فلسفه ایلانوت داشته‌ام. مشروح این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید:
دهقانی: «هنگامی که وارد ارض موعود می‌شوید، هر گونه‌ای از درختان را غرس کنید». این آموزه‌یهودی در تورات، سِفر لاویان آمده است. شما به عنوان یک پژوهشگر دین و فلسفه، و مهمتر از آن یک‌یهودی، تقدس درخت در چنین آیاتی را چگونه تفسیر می‌کنید؟
آبائی: متن کامل یک آیه‌ی تورات مرتبط با این مناسبت چنین است: «هنگامی که وارد آن سرزمین (موعود) شوید و از هر نوع درخت‌های خوراکی غرس کنید، سه سال میوه‌های آن ممنوع باشد، سال چهارم وقف مقدس خداوند (برای کاهنان) است… و از سال پنجم از میوه آن بخورید» (تورات، کتاب لاویان، فصل ۱۹ آیات ۲۳ تا ۲۵).
طبق این قانون تورات، سن نهال برای حرمت و حلیت میوه آن باید تعیین شود و مبداء شمارش سال درختان، ۱۵ ماه عبری شواط است که جشن «ایلانوت» به همین مناسبت برگزار می‌شود.
واژه ایلانوت جمع کلمه‌ی عبری «ایلان» به معنای درخت است. همچنین این تاریخ، مبداء سال مالی برای تخصیص وجوه خیریه از اموال و محصولات نیز بوده است. رسم است که در شب (ماقبل) این جشن، میوه‌هایی را بر سفره قرار داده و با گفتن دعا‌های خاص، شروع سال درختان را پاس می‌دارند. همچنین از آنجا که در تورات (تثنیه ۸: ۸)، سرزمین مقدس با هفت محصول مورد تسبیح قرار گرفته است (گندم، جو، زیتون، خرما، انگور، انجیر، انار)، این موارد بر سایر میوه‌ها در سفره‌ی این شب ارجحیت دارند.
دهقانی: برخی از فیلسوفان دین، نظیر جان هیک بر این باورند که سرشت مناسک دینی جنبه‌ای کارکردی در ادیان و مذاهب داشته است و در امتداد زمان همان کارکرد، رنگ و بویی متافیزیکی به خود گرفته است؛ البته فقط مناسک‌یهودی نیست که با چنین نگاهی قابل تفسیر است؛ همین رویکرد را می‌توان نسبت به اسلام و مسیحیت و سایر ادیان سامی نیز پیش گرفت. چقدر با این دیدگاه هم‌دلی می‌کنید؟
آبائی: اولاً در‌یهودیت بطور کلی شریعت و مناسک بسیار مفصل و فربه است. ثانیاً، بسیاری از احکام تنها در سرزمین مقدس و در جایگاه معبد بیت المقدس قابلیت اجرایی داشته‌اند و پس از ویرانی آن در سال ۷۰ میلادی و پراکندگی‌یهودیان، برخی از مراسم به یادبود اجرای این احکام برگزار می‌شود که جشن ایلانوت یک نمونه‌ی آن است. لذا می‌بینیم که اکثر مناسبت‌های دینی و مناسک‌یهودی در راستای زنده نگاه داشتن فضای اولیه احکام توراتی برگزار می‌شود.
دهقانی: همان‌طور که می‌دانید بنابر گزارش‌های تاریخی پیش از آنکه تلمود، نخستین منبع فقهی و کلامی‌یهودی تدوین شود‌یهودیان به بابل آن زمان تبعید می‌شوند؛ سرزمینی که بعد‌ها بخشی از ایران هخامنشی شد. آیا ممکن است نشانه‌هایی از درهم‌آمیزی و یا برهم‌کنش اعیاد ایران باستان و اعیاد‌یهودی را در پرتو ایلانوت دید؟ این پرسش را از این جهت مطرح می‌کنم که به نظر می‌آید فلسفه و آداب ایلانوت بسیار شبیه روز درختکاری در تقویم ملی ایرانیان است.
آبائی: تلمود بابِلی در ایرانِ دوره‌ی ساسانیان تدوین شد، اما مباحث مطرح در آن ریشه در احکام سنتی (شفاهی) تورات دارد که پیش از حضور‌یهودیان در ایران باستان شکل گرفت. اما چون مبنای تعیین این تاریخ، شروع تقریبی زندگی درختان (پس از خواب زمستانی) است که معمولاً در اواسط بهمن واقع می‌شود (هر چند نوسانی ۲۰ روزه نیز دارد)، به عنوان یک پدیده-ی طبیعی ممکن است که اکثر اقوام همین بازه‌ی زمانی را به عنوان مبداء درختکاری درنظر گرفته باشند.
دهقانی: از وقتی که در اختیار رسانه دین‌آنلاین دادید، تشکر می‌کنم.
آبائی: من هم از شما متشکرم.
