تفسیر اجتماعی و نگاه زنانه| کبری روشنفکر

بنت الشاطی استاد دانشگاه‌های مصر بودند و در دوره بازنشستگی به مغرب رفت و به تدریس مباحث خود پرداخت؛ وی نگاه ویژه‌ای به حوزه زنان صدر اسلام داشته و آثار زیادی هم در این زمینه نوشته است. وی در تفسیر بیانی خود چندین سوره را بررسی کرده است.

بنت الشاطی در مقدمه این تفسیر آورده است که: من در مطالعات تکمیلی به مطالعه روشمند در آیات قرآن پرداختم تا اسرار مخفی زبان برای یافتن راه حل‌های قطعی بسیاری از مسائل ملی و اجتماعی را در زندگی معاصر به دست آورم. در واقع بنت الشاطی تأکید دارد که از ادبیات قرآن می‌توان به حل مسائل ملی و اجتماعی پرداخت و در این راستا هم هفت کتاب منتشر کرد؛ در بحث روش هم گفته است که ما به سیاق و روح متن ملزم هستیم و به اقوال مفسران هم توجه داریم. وی همچنین آورده است که در هر کجا نظر مفسران با متن و عقل در تعارض نبود، مورد قبول ماست و هر چه که مربوط به اسرائیلیات و چالش‌های مذهبی مختلف است وارد نمی‌شویم و علاقه‌ای به ورود به مباحث تأویلی هم نداریم.

تفسیر بنت الشاطی از واژه ساهره

بنت الشاطی معتقد است که برخی در تفاسیر عصری چیزی را بر قرآن بار کرده‌اند که در ظرفیت قرآن نیست، مثلاً در صفحه ۱۴۱ جلد یک تفسیر بیانی در تفسیر سوره نازعات به آیه «فَإِذَا هُمْ بِالسَّاهِرَهِ» اشاره کرده و اقوال برخی مفسران را آورده است از جمله اینکه برخی به مکان زمین و شکل زمین توجه کرده‌اند ولی او معتقد است خداوند در این آیه دنبال بیان موقعیت و رنگ و شکل زمین نیست بلکه ساهره توصیف صحنه محشر و جهنم است که خواب را از چشم می‌رباید و این از دلالت لغوی «سهر» به معنای بی خوابی در شب به راحتی بر می‌آید. واژه «سهر» در قرآن فقط در همین آیه آمده و چگونه ممکن است از آن معانی مانند نقره و سرزمین‌هایی مانند شام و حجاز و زمین هفتم و … را بتوان فهمید و اساساً کجای قرآن وقتی از غیب و آخرت صحبت می‌کند اشاره به مکان جهنم دارد که مفسران بخواهند اشاره به بیت المقدس و کوهی در شام و … داشته باشند.؟ این‌ها همان اسرائیلیاتی است که دامنگیر تفسیر شده است.

بنت الشاطی در مباحث خود به تفاسیر معتبر ارجاع داده ولی در نهایت نظر ادبی خود را آورده است. مثلاً در تفسیر سوره مبارکه ضحی آورده است که اصلاح امت در مرحله اول توجه در آیات این سوره هست لذا محمل آیات، رسالت پیامبر (ص) در دستگیری از افراد فقیر و در راه مانده را گوشزد کرده است.

تصویر آرمانشهر اسلامی در سوره بلد با رسیدگی به یتیمان و فقرا

بنت الشاطی معتقد است در هر سه آیه آخر سوره بلد ابتدا به نهی از قهر یتیم سپس نهی از راندن نیازمندان و در نهایت به بیان نعمت الهی پرداخته است. او از قول فخررازی آورده که بیان نعمت الهی در ادامه ذکر دو دستور قبلی است زیرا او (پیامبر) بی نیاز و آن دو (فقیر و یتیم) محتاج هستند و مقدم داشتن حق محتاج بر دارا ضروری است. بنت الشاطی، در این سوره بر روی واژگانی چون «کبد»، «بلد» و … تمرکز کرده است؛ وقتی صحبت از کَبَد می‌کند، آن را مبارزه با عقباتی می‌داند که در آیات بعدی مورد اشاره هست؛ در حقیقت وی به تحقق گام‌های رسیدن به آرمانشهر پرداخته است. گام اول؛ رقبه است یعنی خدا انسان را کریم آفریده ولی برخی، انسان‌ها را به بردگی می‌برند و آزادی آنان را سلب می‌کنند پس اولین گام بازگرداندن آزادی و کرامت انسان‌ها و گام بعدی رسیدن به آرمانشهر، اطعام فقرا و یتیمان و مساکین است.

* دکتر کبری روشنفکر دانشیار دانشگاه تربیت مدرس