فقیهی برای همه اعصار

1. فقیه عصر سکوت

«آقا سید محمد باقر صدر نه با مخالفین امام همراهی می‌کرد و نه سعی می‌کرد بر خلاف فضای نجف، با انقلابیون و مخالفان شاه همراه شود، ولی چون چهره روشنفکری داشت برای امام احترام قائل بود. آقای سیستانی هم در آن زمان این‌گونه بود و درس محدودی در خانه‌اش داشت. با دستگاه‌ها و بیوت هم زد و بند نداشت و فقط مشغول به تدریس بود. یادم هست پسر مرحوم آقای مروارید که از زهاد مشهد بودند از شاگردان قدیمی آقای سیستانی بود و وقتی دوستداران امام در مدرسه آقای بروجردی جمع شده بودند یک بار ایشان هم آمد و گفت آقای سیستانی گفته اگر دانشجویان ایرانی مقیم اروپا به عراق آمدند از آنها بخواهید نشریات آنجا را برای مطالعه ایشان بیاورند. خلاصه اینکه ایشان علاقه‌مند به مطالعه این نشریات بودند ولی ترجیح می‌دادند در مسایل سیاسی و امور بیوت دخالت نکنند و فقط مشغول درس و بحث باشند. حتی زمانی که بعد از فوت آقای حکیم، 12 نفر از مدرسین قم مثل آقای منتظری، آقای مشکینی، آقای ربانی شیرازی، آقای صالحی نجف‌‌آبادی و … بیانیه‌ای در دفاع از مرجعیت امام نوشتند، در نجف نیز عده‌ای مثل آقا سید محمد باقر صدر، صدرا بادکوبه‌ای، فیروزآبادی (صاحب عنایه‌الاصول) و شیخ مجتبی لنکرانی (هم‌بحث آیت‌الله خویی) بیانیه‌‍‌‌هایی در دفاع از مرجعیت آقای خویی دادند. اما در همین جریان نیز آقای سیستانی وارد نشد و دخالت نکرد» (1)

 

 

اینها خاطرات مرحوم حجه‌الاسلام شیخ محمدحسین شریعتی از نزدیکان امام خمینی در نجف بود که درباره جایگاه و فعالیت آیت‌الله‌العظمی سیستانی در دهه چهل شمسی سخن گفته بود. در آن سال‌ها آیت‌الله سیستانی از فضلای جوان حوزه نجف محسوب می‌شد و مورد توجه استادش مرحوم آیت‌الله‌العظمی خوئی قرار داشت. سعید حجاریان نیز در سال 1384 طی گفتگویی با نگارنده درباره علاقه آیت‌الله سیستانی به شناخت تاریخ ژاپن و سیر پیشرفت آن سخن گفته بود. هرچند علاقه به ژاپن در میان بزرگان نجف، مسبوق به سابقه بود و آخوند خراسانی (2) و برخی نویسندگان حوزوی مجلات نجف (3) نسبت به پیشرفت‌های محسوس ژاپنی‌ها در ابتدای قرن بیستم حساس بوده و تحولات این کشور را پیگیری می‌کردند.

با اخراج جمعی از روحانیون ایرانی مقیم عراق از این کشور به دستور بعثی‌ها در ابتدای دهه پنجاه شمسی، نقش آیت‌الله سیستانی در میان نزدیکان و حواریون آیت‌الله خویی پررنگ‌تر شد و با ورود به هیأت استفتای این مرجع تقلید اثرگذار معاصر، در جرگه علمای رده دوم نجف در دهه پنجاه و شصت شمسی مطرح شد.(4)

آیت‌الله سیستانی طی این سال‌ها به عنوان یکی از بازوان علمی استاد نامدارش، سخت‌ترین شرایط ناشی از سیطره بعثی‌ها بر عراق را تاب آورد و کوشید با دوری‌گزینی از سیاست به تقویت بنیه علمی حوزه هزار ساله نجف بپردازد؛ حوزه‌ای که تحت فشار بی‌سابقه بعثی‌ها روزگار ضعف و انزوای خود را می‌گذراند.

2-فقیه عصر گذار

با سرکوب بی‌سابقه و وحشیانه شیعیان عراق در جریان انتفاضه شعبانیه سال 1991میلادی که با چراغ سبز امریکایی‌ها در دولت جرج بوش اول، منجر به کشتار بیش از سیصد هزار شیعه و کُرد عراقی و آوارگی دو میلیون نفر شد، آیت‌الله‌العظمی خویی و بزرگان نجف نیز به عنوان رهبران این خیزش مردمی، تحت فشار بی‌سابقه قرار گرفتند و سید خوئی به همراه برخی اعضای خانواده و شاگردانش بازداشت و به بغداد منتقل شد تا مجبور به دیدار با دیکتاتور جلاد عراق شود. تصاویر دیدار اجباری آیت‌الله خوئی و صدام حسین به سرعت منتشر شد تا خیزش بی‌سابقه مردم عراق مهار شود.

 

 

حوزه نجف بعد از این سرکوب وحشیانه به انزوای شدید فرو رفت و زعیم آن نیز در ماه‌های پایانی عمر 94 ساله‌اش تحت حصر و کنترل شدید دستگاه بعثی قرار داشت. تابستان 1371 (یک سال و نیم بعد از قیام شیعیان) آیت‌الله‌العظمی خویی در انزوا و حصر درگذشت و حکومت صدام اجازه برگزاری تشییع جنازه علنی را صادر نکرد. آیت‌الله سیستانی که اکنون از مهم‌ترین شاگردان استادش بود، به همراه تعداد بسیار معدودی از نزدیکان و یاران سید خوئی، بر جنازه این فقیه بلندآوازه شیعه در حرم علوی(ع) نماز خواند. این نخستین جلوه‌گری از جایگاه خاص سید سیستانی در حوزه نجف بود، چرا که در سنت دیرپای حوزویان، اقامه نماز بر پیکر یک فقیه و استاد بزرگ حوزوی غالبا به معنی اعلام جانشینی پیش‌نماز محسوب می‌شده است. بدین ترتیب از 17 مرداد 1371 مرجعیت آیت‌الله سیستانی آغاز شد. هرچند در آن زمان، آیت‌الله‌العظمی سید عبدالاعلی سبزواری به همراه برخی شاگردان شاخص سید خوئی در نجف و قم (حضرات آیات عظام مرحوم سید محمد روحانی، مرحوم شیخ جواد تبریزی، مرحوم سید علی بهشتی و شیخ اسحاق فیاض) در قید حیات بودند، اما حوزه نجف مرجعیت و زعامت سید سیستانی را پذیرفت و این محوریت، با رحلت آیت‌الله سید عبدالاعلی سبزواری در 25 مرداد 1372 کاملا تثبیت شد. دیگر شاگرد برجسته آیت‌الله خوئی که احتمال زیادی می‌رفت که جانشین استادش شود، دامادش آیت‌الله سید نصرالله مستنبط بود که در زمان حیات سید خوئی به مرگ مشکوکی از دنیا رفت. برخی نزدیکان سید خوئی حکومت صدام را متهم به قتل این فقیه مهم حوزه نجف در سال 1364 شمسی کرده‌اند.

 

 

بدین ترتیب سید سیستانی در سن 62 سالگی به عنوان زعیم حوزه نجف و مهم‌ترین مرجع تقلید شیعیان جهان مطرح شد. آیت‌الله سیستانی در شرایطی سرپرستی حوزه نجف را عهده‌دار شده بود که این حوزه در ضعیف‌ترین حالت ممکن در طول فعالیت پر رونق علمی و سیاسی خود در صد سال گذشته به سر می‌برد. دهه نخست مرجعیت آیت‌الله سیستانی با دهه پایانی حکومت وحشت بعثی‌ها همزمان بود و این فقیه آرام و کم‌حرف نجف که حتی برخی نشریات مطرح غربی از او با عنوان «سیستانی خاموش» یاد می‌کردند، توانست این حوزه سرکوب‌شده و مقهور را از خاموشی کامل نجات دهد. دوره ده ساله نخست مرجعیت آقای سیستانی با انحطاط تدریجی حکومت صدام زیر فشار تحریم‌های اقتصادی غرب همراه بود، با این حال رژیم صدام هرگز به مرجعیت نجف اجازه نداد که فعالیت چشم‌گیری در این سال‌ها انجام دهد و تنها تلاش سید سیستانی معطوف به اداره امور حوزه و پاسخگویی به سؤالات و نیازهای شرعی شیعیان معطوف بود. اما همه این فشارها نتوانست مانع از محبوبیت روزافزون زعیم حوزه نجف شود. با آنکه بیشتر مراجع تقلید شیعه در ایران زندگی و فعالیت می‌کردند، اما سید سیستانی همچنان نخستین رهبر مذهبی شیعیان شمرده می‌شد و انواع و اقسام تلاش‌ها نتوانست مانع از نفوذ صعودی وی در جهان تشیع شود.

3-فقیه عصر بحران

همزمان با آغاز جنگ دوم خلیج فارس در ساعات پایانی سال 1381 و سقوط صدام در فروردین 1382 شمسی، دومین دهه و دوره مرجعیت آیت‌الله سیستانی نیز آغاز شد. این بار سید سیستانی با وجود همه فشارها و رقابت‌ها، به عنوان مرجع بی‌بدیل شیعیان نقش مهمی در انتقال مسالمت‌آمیز قدرت در عراق پس از صدام ایفا کرد. در این دوره بود که حتی مراجع برجسته مقیم نجف نیز محوریت آقای سیستانی را پذیرفته و زعامت وی را بر محوریت خود ترجیح دادند. فی‌المثل چندی پیش نیز شیخ محمود فیاض، فرزند آیت‌الله‌العظمی شیخ اسحاق فیاض از مراجع اربعه نجف درگفت‌وگویی به دیدگاه پدرش نسبت به جایگاه آیت‌الله‌العظمی سیستانی اشاره کرده و گفته بود: «در حال حاضر آیت‌الله سیستانی مرجع همه شیعیان و نماد شیعیان هستند. لذا حاج‌آقا همه جا بیان می‌کنند که باید ایشان را تقویت کرد و اگر خدای ناکرده به ایشان صدمه‌ای وارد شود، مرجعیت شیعه ضرر خواهد کرد. برای همین هم هر دو سه ماه یک‌بار برای ملاقات آقای سیستانی می‌روند و البته توقع بازدید هم ندارند.»

شاید نخستین اقدام مهم آیت‌الله سیستانی در ابتدای این دهه این بود که با سکوت خود در برابر حمله قوای ائتلاف به عراق، تن به آخرین تلاش‌های مذبوحانه صدام برای بقای رژیم دیکتاتوری‌اش نداد و راه را برای سقوط صدام مهیا کرد. آقای سیستانی هرچند همچون دیگر رهبران شیعه عراقی همچون شهید آیت‌الله سید محمدباقر حکیم و مرحوم سید عبدالعزیز حکیم، با غربی‌ها همکاری مستقیم نکرد و حتی از پذیرفتن مقامات امریکایی حاکم بر عراق همچون جی گارنر و پل برمر به شدت پرهیز داشت، اما به هیچ وجه خواهان مقاومت در برابر سقوط صدام نیز نشد و پس از آن نیز نقش کلیدی در تشویق مردم به شرکت در انتخابات مختلف برای تغییر نظام و قوانین حاکم بر عراق ایفا کرد.

 

 

این مرجع تقلید متنفذ شیعه در این روش میانه‌روانه خود ملامت‌ها و تندخویی‌هایی را نیز از جانب برخی روحانیون شیعه تحمل کرد و حتی از سوی طلبه جوانی به نام مقتدا صدر مورد بازخواست قرار گفت که که چرا به عنوان یک ایرانی در مسائل داخلی عراق اظهار نظر می‌کند. هرچند مقتدا صدر بعدها موضع خصمانه خود نسبت به آیت‌الله را کنار گذاشت، چرا که یک سال پس از سقوط صدام و در تابستان سال 1383 آیت‌الله سیستانی با وجود آنکه به دلیل بیماری به لندن سفر کرده بود، در نزاع میان مقتدا صدر و نیروهای امریکایی – عراقی مداخله کرد و مانع از قتل‌عام هواداران این روحانی جوان عراقی شد.

با آغاز عملیات‌های تروریستی بعثی‌ها و القاعده در عراق از بدو سقوط صدام، آیت‌الله سیستانی تمام تلاش خود را به کار گرفت که این جنایات تروریست‌ها منجر به جنگ و نزاع میان شیعه و سنی نشود. هرچند نمی‌شد کتمان کرد که برخی از حکومت‌های اسلامی غیرشیعه از قدرت گرفتن اکثریت شیعه عراق نگران بودند و از همین رو طی دهه گذشته همواره از حامیان مالی و سیاسی تروریست‌های بعثی و سلفی در عراق به شمار می‌رفته‌اند. اما تلاش‌های آیت‌الله برای جلوگیری از جنگ مذهبی به قدری پررنگ بود که جمال الخاشقجی؛ یک روزنامه‌نگار مشهور سعودی طی مقاله‌ای اذعان کرد که اگر آقای سیستانی نیز همچون برخی مفتی‌های سلفی و تکفیری، فتوای قتل مسلمانان سنی را صادر کند، شیعیان و مقلدان وی امنیت را از همه سنی‌ها سلب خواهند کرد، بنابر این سران مذهبی اهل سنت همچون شیخ الازهر، مفتی سعودی و شیخ یوسف قرضاوی باید به نجف رفته و دستان آقای سیستانی را ببوسند، چرا که وی تنها شخصیت شیعی است که دعوت به آرامش می‌کند.

 

 

این‌گونه مواضع آشتی‌جویانه آیت‌الله سبب شده که حتی علمای برجسته اهل سنت عراق همچون شیخ خالد الملا رییس جماعت علمای [اهل سنت] عراق اعلام کند که آیت‌الله سیستانی بدون شک، مرجع همه عراقی‌هاست. با این حال در جریان بحران اخیر عراق که گروه موسوم به داعش آغازگر آن بوده است، برخی سران عشایر اهل سنت عراق که دل خوشی از حاکمیت شیعیان ندارند، اقتدار آیت‌الله را برنتابند و حتی خواهان انفجار خانه وی شوند. هرچند تاکنون آیت‌الله سیستانی در دام خانمان‌سوز سوق دادن عراق به سوی جنگ مذهبی نیافتاده است، اما حرکات مرموز داعشی‌ها نشان می‌دهد که مخالفان حاکمیت اکثریت شیعه در عراق تا چه حد به شعله‌ور کردن آتش اختلافات مذهبی در عراق و منطقه علاقه دارند. بعید به نظر می‌رسد که این بار نیز داعش بتواند خدشه‌ای در مدیریت صلح‌جویانه آیت‌الله ایجاد کند. هرچند این مرجع تقلید 83 ساله شیعیان خواهان دفاع همه‌جانبه از سرزمین، مردم و مقدسات عراق در برابر وحشی‌گری‌های داعش شده است، اما حتی همین فراخوان را نیز می‌توان در چارچوب نظام فکری آیت‌الله سیستانی مبنی بر نفی خشونت مذهبی و فرقه‌ای در عراق و جلوگیری از قانون‌شکنی و تضییع حقوق اکثریت مردم عراق تعریف کرد.

 

 

 

پاورقی‌ها:

1-     قمی‌ها در نجف، گفتگوی نگارنده با مرحوم حجه‌الاسلام شریعتی، آبان 1387

2-     علی ططری، فاطمه ترک چی، آخوند خراسانی به روایت اسناد، سند شماره 131

3-     دره‌النجف، سال اول، شماره دوم، 20 ربیع‌الثانی 1328ق

4-     غلامرضا اسلامی، غروب خورشید فقاهت، تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1373، ص 25
علی اشرف فتحی: نقش‌آفرینی آیت‌الله‌العظمی سیستانی به عنوان پرنفوذترین مرجع تقلید شیعیان در جریان عملیات‌های اخیر گروه موسوم به داعش، بار دیگر ضرورت توجه به پیشینه و نقش این مرجع تقلید برجسته شیعه را آشکار ساخته است. اکنون این پرسش مطرح است که آیا آیت‌الله بار دیگر خواهد توانست شیعیان و عراق را از یک بحران مذهبی – سیاسی دیگر عبور دهد؟نگاهی به ادوار زندگی سیاسی آیت‌الله‌العظمی سیستانی و نقش وی در تحولات عراق