دعا به مثابه فراخوان: بازفهم نگرش جوامع بدوی به دعا| فرهنگ مهروش

برخی دین‌‌‌شناسان مثل فردریش هایلر با تفسیر دعا به هرگونه ارتباط با عالم قدس عملاً آیین‌‌‌های زیارت را نیز گونه‌‌‌ای دعا انگاشته‌‌‌اند. برخی نیز با نظر به فرهنگ اسلامی، دعا را ارتباط با خدا، و زیارت را ارتباط با ولی خدا بازشناسانده‌‌‌اند؛ تعبیری که با نظر به غالب مصداق‌‌‌های زیارت و دعا در فرهنگ اسلامی پذیرفتنی می‌‌‌نماید؛ البته با تسامح از مواردی هم‌‌‌چون عمره که زیارت خانۀ خدا شناخته می‌‌‌شود و در شکل پذیرفتۀ آن از نگاه عموم مسلمانان پیوند قاطعی با زیارت ولیّ خدا ندارد.

بااین‌‌‌حال، در مقام مطالعۀ تطبیقی ادیان مختلف، خاصه صورت‌‌‌های کهن و آیین‌‌‌های ساده‌‌‌تر دعا و زیارت باید به تمایز بنیادین زیارت و دعا توجه داشت: دعا کوششی است برای فراخواندن نمادین قدسیان به حضور در مکان فرد مؤمن، و زیارت کوششی است برای حضور نمادین خود آن مؤمن در بارگاه قدس. خاصّه انتظار می‌‌‌رود که در فرهنگ جوامعی هم‌‌‌چون قوم عرب در آستانۀ ظهور اسلام که معتقد به حضور همه‌‌‌جایی رب‌‌‌النوع‌‌‌ها و الاهه‌‌‌ها نبودند و برپایۀ بینش‌‌‌های تجسیم‌‌‌گرایانۀ ایشان فراخواندن هریک از خدایان برای حضور معنا داشت، این دو رفتار دینی در تمایز کامل با همدیگر مشاهده شوند. نیز، البته طبیعی است که با ظهور اسلام بتوان صورت‌‌‌های اصلاح‌‌‌شدۀ این دو شیوۀ ارتباط با عالم قدس را در قرابت با هم دید.

برخلاف زیارات برخی ادیان دیگر مثل مسیحیت که تمرکز عمدۀ آیین‌‌‌های‌‌‌شان معطوف به شیوۀ گذران مسیر است، عمدۀ آیین‌‌‌های زیارتی در جهان اسلام بر حضور نمادین در بارگاه قدسی متمرکز اند و حتی اگر آدابی برای سفر نیز یاد شده است فرع بر این حضور شناخته می‌‌‌شود. پس این تعریف که «زیارت جابه‌‌‌جایی نمادین بدن‌‌‌ها در مسیر‌‌‌های جغرافیایی نمادین است» با مصادیق اسلامی عمل تناسب تام ندارد. از نگاه غالب مسلمانان، زیارت بیش از آن‌‌‌که نوعی سفر باشد، شیوه‌‌‌ای برای ارتباط قلبی با بزرگان دین و ابراز شیفتگی و ارادت زبانی به ایشان است؛ خواه از طریق حضور در مکان‌‌‌های منتسب به آن‌‌‌ها، خواه با گزاردن آیین‌‌‌هایی مختلفی از راه دور. ممکن است این ارتباط با شفاعت‌‌‌جویی برای دستیابی به حاجتی خاص همراه باشد یا نباشد؛ مهم، اصل برقراری چنین ارتباطی است. زیارت‌‌‌شونده نیز ممکن است فردی زنده یا درگذشته باشد. براین‌‌‌پایه، باید زیارت مسلمانان را حضوری راستین یا نمادین در یک بارگاه قدسی تلقی کرد.

* کانال فرهنگ روش