دعا: زبان عرفی یا زبان قدسی؟

بسیاری از ما با این پرسش مواجه شده‌ا‌‌‌یم که چرا به زبان محلی خودمان عبادت نمی‌کنیم؟‌ آیا رواتر نیست که معنای نیایشمان با خدا را بدانیم؟ آیا استفاده از زبان مقدسِ نامفهوم در عبادت به نوعی هدف عبادت یعنی راز و نیاز با خدا را بی­اثر نمی­سازد و بلکه نشان­دهندۀ برتری دلبخواهی یک زبان بر زبان‌ها‌‌‌ی دیگر نیست؟ در این یادداشت کوتاه به تمام این پرسش­ه‌ا‌‌‌ نخواهم پرداخت؛ بلکه با ذکر نمونه‌ها‌‌‌یی به امکان‌ها‌‌‌یی که استفاده از زبان مقدس یا زبان عرفی پدید می‌آورد، توجه خواهم کرد.

در سراسر تاریخ اسلام جز موارد استثنایی و نادر نماز به زبان عربی انجام می‌شده است و ترجمه‌ها‌‌‌ی قرآن به زبان‌ها‌‌‌ی محلی کمتر حالت رسمی گرفته‌ا‌‌‌ند و به صورت زیرنویس یا حاشیه متن اصلی آمده‌ا‌‌‌ند. یکی از موارد مشهور استفاده از زبان عرفی برای اذان در ترکیه طی فرآیند مدرن‌سازی و عرفی‌سازی این کشور در سال‌ها‌‌‌ی 1932 تا 1950م. بود. این موضوع زمانی جالب‌تر می‌شود که ببینیم در دو دین همسایه یعنی یهودیت و مسیحیت نیز این سؤالات مطرح شده و استفاده از زبان مقدس برای عبادت فراز و فرودها‌‌‌ی خود را داشته است.

زبان مقدس یهودیان مانند زبان کتاب مقدسشان عبری بوده است و آنان به این زبان نماز می‌گزاردند، در حالی که در امور روزمره و عرفی از زبان‌ها‌‌‌ی محلی­شان استفاده می‌کردند. حتی در مواردی که ترجمه‌ها‌‌‌ی نسبتاً رسمی از کتاب مقدس یهودیان وجود داشته است، مانند ترجمه سبعینیه (هفتادی) مربوط به قرن دوم پیش از میلاد به زبان یونانی که تا چند قرن پس از تولید رایج بود، یهودیان به زبان عبری عبادت می‌کردند. این وضع همچنان تا امروز ادامه دارد. روشن است که یهودیان که در سرزمین‌ها‌‌‌ی گوناگون پراکنده بودند، اغلب معنای آن اوراد عبری را متوجه نمی‌شدند. البته یهودیان اصلاح‌گرا (reform) از اواخر قرن نوزدهم معمولا به زبان عرفی نماز می‌خواندند.

نخستین نوشته‌ها‌‌‌ی مسیحی (از جمله عهد جدید) به یونانی نوشته شده‌ا‌‌‌ند. از این رو زبان مقدس مسیحیت یونانی بود و این زبان همچنان هم برای عبادت بسیاری از مسیحیان شرقی (اصطلاحاً مسیحیان ارتودکس) به کار می‌رود. اما با ترجمۀ رسمی کتاب مقدس به لاتینی در قرن پنجم، زبان لاتینی زبان مقدس مسیحیان غربی شد. مسیحیان کاتولیک در سراسر دنیا به این زبان عبادت می‌کردند، بدون اینکه ضرورتاً معنای اوراد را متوجه شوند. در شورای دوم واتیکانی در سال‌ها‌‌‌ی ۱۹۶۲-۱۹۶۵ اعلام شد که عبادت به زبان عرفی و محلی رواست و امروزه مسیحیان کاتولیک برای نیایش از زبان لاتینی چندان استفاده می‌کنند. همچنین در زمان اصلاح دینی کلیسا (معروف به جنبش پروتستان) در قرن شانزدهم، عبادت به زبان عرفی یکی از موارد درخواستی پروتستان‌ها‌‌‌ بود. بدین ترتیب مسیحیان پروتستان همواره به زبان عرفی خودشان عبادت کرده‌ا‌‌‌ند.

در ایران یهودیان که بیشتر به یهودیت سنتی تعلق دارند، به زبان عبری نماز می‌خوانند. مسیحیان ارمنی به زبان ارمنی و مسیحیان آشوری به زبان سریانی- آشوری عبادت می‌کنند. سایر مسیحیان ایران به زبان عرفی به نیایش می‌پردازند.

اینکه مسلمانان ایران به زبانی غیر از زبان عرفی‌شان (یعنی فارسی) عبادت می‌کنند، چند نتیجه به دنبال داشته است. نخست، از جها‌‌‌تی دسترسی آنان به امر قدسی از واسطه زبانی ممکن می‌شود که چیزی از آن نمی‌دانند. از این جهت دسترسی معنوی آنان ظاهراً کمتر از مسلمانان عرب‌زبان است. اما از سوی دیگر، در طی چند قرن گذشته مناجات‌ها‌‌‌ی دلنشین و زیبایی به زبان فارسی تولید شده است. بخشی از این مجموعۀ غنی، ادبیات عرفانی فارسی است که همپای دعاها‌‌‌ی مأثور عربی راهی برای انس معنوی فارسی‌زبانان در نیایش با خدا فراهم کرده است، به‌گونه‌ا‌‌‌ی که دیوان‌ها‌‌‌ی شعر در کنار دعانامه‌ها‌‌‌ی عربی و حتی قرآن قرار داشته‌ا‌‌‌ند. همچنین تفاوت میان زبان مقدس و زبان عرفی عبادت را با رازآلودگی و آشنایی‌زدایی خاصی همراه کرده است که چه بسا مؤمنان را بیش از زبان آشنای مادری‌شان به وجد و شوق آورد. به علاوه اگر مجموعه دعاها‌‌‌ی مسلمانان فارسی‌زبان از انبوهی از گزینه‌ها‌‌‌ برای راز و نیاز با خدا تشکیل شده باشد — از سورۀ حمد تا مناجات خواجه عبدالله انصاری، از دعای تحویل سال تا اشعار مولوی، از مفاتیح‌الجنان تا تصنیف‌ها‌‌‌ و ترانه‌ها‌‌‌ی سنتی یا غیر آن، این مجموعه اتصالی میان فرد مؤمن و زمان‌ها‌‌‌ و مکان‌ها‌‌‌ی گوناگون ایجاد می‌کند که صرف دعا به یک زبان عرفی از آن بی‌نصیب است. از این رو گرچه دعا به زبان عرفی بیش از نماز به زبان مقدس برای عموم دردسترس است، برخورداری از امکان‌ها‌‌‌یی به هر دو زبان برای نیایش نیز نباید نادیده گرفته شود.

ضرورت استفادۀ همزمان از زبان عرفی و قدسی برای دعا زمانی روشن‌تر می‌شود که می‌بینیم برخی از مناجات‌ها‌‌‌ی مأثور عربی با شرایط اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و حتی الاهیاتی ما تفاوت دارد. مؤمن امروزی برای به تصویر کشیدن خدای خویش از تصاویری استفاده می‌کند که شاید در گفت‌وگو با علم جدید به دست آمده است. او برای پیروزی بر چالش‌ها‌‌‌یی از خدا یاری می‌خواهد که مؤمنان پیشین با آن مواجه نبوده‌ا‌‌‌ند، همچنان‌که برای مواهبی گسترده‌تر نیز خدا را سپاس می‌گزارد. دعای مؤمن امروزی صرفاً از زبان یک مرد نیست؛ بلکه گوینده می‌تواند دعایی فارغ از زبان جنسیت ادا کند یا اینکه در نیایش از ویژگی‌ها‌‌‌ی بدن زن و مرد استفاده کند. از این منظر مناسب است در کنار دعاها‌‌‌یی که انسان را به گذشته‌ا‌‌‌ش پیوند می‌دهند، دعاها‌‌‌یی به هر زبانی (فارسی، ترکی یا عربی) وجود داشته باشد که با وضعیت انسان امروز منطبق شود و رازها‌‌‌ و نیازها‌‌‌ی شخصی‌تر او را بازتاب دهد.

 
مؤمن امروزی برای به تصویر کشیدن خدای خویش از تصاویری استفاده می‌کند که شاید در گفت‌وگو با علم جدید به دست آمده است. او برای پیروزی بر چالش‌ها‌‌‌یی از خدا یاری می‌خواهد که مؤمنان پیشین با آن مواجه نبوده‌ا‌‌‌ند، همچنان‌که برای مواهبی گسترده‌تر نیز خدا را سپاس می‌گزارد.فاطمه توفیقی