عید فطر از جشنی مذهبی به مناسبتی فرهنگی

عید فطر مهمترین جشن مذهبی مسلمانان به شمار رفته و جایگاهی بسان کریسمس برای آنان دارد. این مناسبت در کشورهای مسلمان به طور گسترده‌ای جشن گرفته می‌شود. رهبران کشورهای بزرگ غیر مسلمان نیز از جمله رئیس جمهور آمریکا معمولا در این روز پیام تبریک به مسلمانان می‌فرستند.

این جشن پس از پایان ماه رمضان صورت می‌گیرد و در مفهوم دینی آن، نوعی پاداش از سوی خدا پس از یک ماه روزه‌داری به شمار می‌رود. از این منظر، عید فطر منزلتی مشابه عید پاک یا ایستر (Easter) دارد؛ چه این که هر دو پس از دوره طولانی روزه‌داری برگزار می‌شوند. آن چه در هر دو فرهنگ مسیحی و اسلامی با درجات مختلفی در حال رخدادن است، تغییر جنبه مذهبی این جشنها به ابعاد فرهنگی است. ریشه‌های مذهبی به تدریج رو به فراموشی ‌می‌روند و جای خود را به نمادهای فرهنگی عمومی می‌دهند.

نشان این تحول را در شیوه فهم مردم مسلمان از عید فطر می‌توان واکاوی کرد. طیف وسیعی از مسلمانان چه در کشورهای اسلامی و چه بیرون آن بی آن که روزه ماه رمضان را گرفته باشند، جشن عید فطر را با شادی فراوان جشن می‌گیرند. این امر در سیاق دینی عید فطر کاملا بی معنی است؛ چه این که جشن مذکور به عنوان پاداش روزه‌داری در نظر گرفته شده است. میزان ظهور بیرونی این تحول در جوامع مختلف مسلمان متفاوت است. شاید بیشترین بروز این تحول در بین اقلیتهای مسلمان موجود در کشورهای غربی دیده می‌شود. رمضان و عید فطر برای این مسلمانان نوعی نشانگر هویت فرهنگی آنان و تمایزات هویتی آنان است و این امر فرای از پایبندی فرد به انجام روزه‌داری یا عدم انجام آن است.

در بین کشورهای اسلامی، در مناطقی مثل لبنان که سطح بالاتری از آزادی‌های مذهبی وجود دارد، تغییر رویکرد عید فطر از مناسبت دینی به یک جشن فرهنگی بروز بیشتری دارد؛ اما در کشورهایی مثل ایران و عربستان که نظام دینی بر آنها حکمفرما است، پایبندی به روزه‌داری در اماکن عمومی الزامی است و از این رو مجال زیادی برای بروز این تغییر یافت نمی‌شود. با این حال در زیر لایه بیرونی این جوامع نیز این تحولات فرهنگی کاملا مشهود است.

تفاوت نگرش به عید فطر در بین ایرانیان نسبت به دیگر مناطق دنیای اسلام کاملا مشهود است. این عید جایگاه و عمق چندانی در فرهنگ ایرانیان ندارد. در مقابل، آنان به عید نوروز به عنوان جشن ملی و باستانی ایران، اهمیت فراوان نشان می‌دهند. این در حالی است که عید فطر در بیشتر مناطق دیگر جهان اسلامی مهمترین جشن فرهنگی و ملی مردمان آن دیار به شمار می‌رود. برای نمونه، این مناسبت در ایران تنها برای یک یا دو روز تعطیل رسمی  است؛ اما در دیگر کشورهای اسلامی بین سه تا ده روز تعطیل رسمی می‌باشد. کارهایی مانند خرید لباس نو و عیدی دادن و دید و بازدید که برای ایرانیان در نوروز صورت می‌گیرد، برای دیگر مسلمانان در عید فطر رخ می‌دهد. دلیل اصلی این پدیده آن است که ایرانیان به ایجاد پیوند بین اسلام و فرهنگ باستانی و ملی خود توجه زیاد دارند و برای همین، بخشهایی از اسلام که قابلیت بیشتری برای این پیوند را داراست، بروز بیشتری در ایران یافته‌اند؛ اما بخشهای دیگر به فراموشی سپرده شده یا بسیار کمرنگ شده‌اند. همچنین به همین جهت نیز ایرانیان به اسلامی کردن بخشهای باستانی فرهنگشان پرداخته‌اند تا زمینه‌های تناقض بین این دو بخش هویتشان را بزدایند. نمونه بارز این امر در عید نوروز است که از مناسبتی باستانی مربوط به ادیان کهن ایران به جشنی ملی – مذهبی با رنگ و بوی دینی تبدیل شده است.

یکی دیگر از ابعاد جنجالی عید فطر، موضوع شناسایی و تعیین روز دقیق آن است. از آن جا که تقویم اسلامی بر مبنای حرکت ماه و نه خورشید تنظیم می‌شود، روز فطر در هر سال نسبت به سال‌های قبل و بعد متفاوت است. تعیین این روز در برخی از دیدگاه‌های فقهی به دیدن هلال ماه در آسمان مشروط است. در حالی که برخی مذاهب دیگر بر مبنای محاسبات نجومی به تعیین آن پرداخته و لزومی در مشاهده هلال ماه در آسمان نمی‌بینند. این امر سبب شده که گاه تعیین عید فطر در بین مذاهب اسلامی مختلف شود.

ظهور و گسترش فرقه‌گرایی در سال‌های اخیر سبب شده که این اختلاف فقهی نیز به زمینه‌ای برای درگیری بین سنی و شیعه تبدیل شود. گاه سنیان به شیعیان اتهام وارد می‌کنند که آنان معمولا روز متفاوتی را جشن گرفته و خود را از بدنه دنیای اسلام جدا می‌سازند. این درگیری فرقه‌ای بین شیعیان نیز پدید آمده است. چه این که برخی فقیهان معاصر مانند سید محمد حسین فضل الله به کافی بودن محاسبات نجومی نظر داده و معمولا همان روز مورد نظر سنیان را به عنوان عید فطر اعلام می‌کنند. این امر سبب شده که گروهی از تندروان شیعی به این افراد اتهام سنی‌زدگی وارد کنند.

این تحولات همگی نشان از آن دارد که جشن‌های مذهبی در سیاقهای وسیعتری از بافت دینی جوامع حضور داشته و به ابعاد فرهنگی و نوع احساس هویت در جوامع مختلف پیوند خورده‌اند.

 ترجمه شده در وبگاه المانیتور فارسی
“عید فطر؛ از جشنی مذهبی به مناسبتی فرهنگی”
نوشته دکتر علی معموری