نگاهی به کتاب الگوریتم اجتهاد
کتاب «الگوریتم اجتهاد» نوشته شیخ عبدالحمید واسطی تلاش کرده است تا مراحل قدم به قدم دستیابی به فهم موجه از دین را مبتنی بر اصول فقه ارائه کند و در هر مرحله شاخص‌های اعتبار سنجی داده‌ها و پردازش نیز به تفصیل مورد بررسی قرار دهد.
انگیزه پرداختن کتاب الگوریتم اجتهاد به بحث «علم دینی» این بوده است که گروه بزرگی از بشریت می‌خواهند طبق نظر خدا زندگی کنند؛ عده‌ای که حجم عظیمی هم هستند گرچه ممکن است در بعضی شرایط، اکثریت نباشند، ولی در کلان عالم، جوامعی هستند که می‌خواهند طبق نظر خداوند زندگی کنند. در این میان وظیفه عالمان دین کشف نظر خداوند و کشف طریقه اجرای آن است.
از آنجایی که نظر خداوند در فرآیندی «پیام‌واره» و در قالب متن یا قول یا فعل به انسان‌ها رسیده است نیازمند فهمیده شدن است و بر اساس پیش‌فرض معرفت‌شناختی دین، که زبان دین را زبان معنادار و بر اساس فرآیندهای زبانی بشر می‌داند، قواعد عام حاکم بر «فهم پیام، فهم متن، فهم قول، فهم فعل» بر آن حاکم است.
در این کتاب، صحبت از «روشمندسازی اجتهاد»، دقیق‌سازی «فرآیند اجتهاد» و تولید «الگوریتم اجتهاد» و مدل «اجتهاد سیستمی و فرآیندی» است؛ بنابراین نیاز به شفاف‌سازی هویت روش، سیستم، فرآیند، الگوریتم و مدل است. وقتی ما به دنبال فهمیدن روش یک کار هستیم در حقیقت مراحل انجام کار را تا رسیدن به هدف می‌خواهیم. روش، یک خط مشی معقول و منظم برای رسیدن به یک هدف معین است.
کتاب در بخش دوم خود به فرآیند تفصیلی استنباط در سه محور مسئله‌شناسی، دلیل‌یابی و قرینه‌یابی می‌پردازد. قدم اول در فرآیند استنباط، «موضوع‌شناسی و متعلق شناسی» است و آنچه در اولین ملاحظه برای کشف این فرآیند به دست می‌آید دستیابی به کلیه قیود و شرایط محتمل برای آن دو است.
در مبانی هستی‌شناسانه، معرفت‌شناسانه و روش‌شناسانه، به دست آمد که موضوعات و پدیده‌ها، بسیط نیستند و از اجرا و ابعاد و زوایا و لایه‌هایی تشکیل شده‌اند، ذهن آدمی قادر به پردازش همه آن‌ها به طور موازی و هم‌زمان نیست، لذا علوم مختلف با ابزارهای مختلف برای اکتشاف آن‌ها به وجود آمده است. در این میان ماموریت علم فلسفه، تشخیص واقعیت از توهمات و تعیین موقعیت پدیده در ساختار هستی و روابط وجودی میان موجودات است.
در بخش دیگری از کتاب، به هویت منبع فقهی و هویت دلیل فقهی اشاره می‌شود. به گفته نویسنده، مجموعه اطلاعاتی که کشف مستقیم از حقیقت دارند «منبع دانش» نام دارند و دلیل عبارت است از نشانه‌هایی که ما را به وجود اطلاعات مورد نظر در منبع مورد نظر می‌رسانند و نقش روش‌ها در این میان، موجه‌سازی دلیل‌هاست.
مقدم داشتن قرآن در جستجوی ادله، بر اساس ادله کلامی است که قرآن را منبع اصلی دین و شاخص اصلی برای احراز صحت روایات می‌شمارند؛ در عملکرد فقها و حتی محدثین نیز این روش مشاهده می‌شود. اگر فردی بخواهد به صورت دستی و بدون استفاده از نرم‌افزارها، عملیات جستجو را انجام دهد، باید صفحه به صفحه منابع را مرور کند و گزاره‌هایی را که حاوی کلیدواژه‌های مورد نظر هستند کشف نماید؛ راه نزدیک‌تر برای این کار، استفاده از کتاب‌های «معجم» و «مفردات‌القرآن» است.
