«یک بار در تمام زندگی»؛ نگاهی به کتاب آمنه ودود

ماری تسلی^[1] (آمنه ودود) در خانواده‌ای آفریقایی‌تبار در مریلند به دنیا آمد. پدر او مبلغ پروتستان بود. وی در سال 1972 در 20 سالگی مسلمان شد و دو سال بعد رسماً نام خود را به آمنه ودود تغییر داد. وی دارای دو دکترای ادبیات عرب و مطالعات اسلامی از دانشگاه میشیگان است و در حوزه تفسیر و مطالعات اسلامی در دانشگاه قاهره و در حوزه فلسفه در الا زهر مصر تحصیل نموده است. حوزه تخصصی وی جنسیت و مطالعات قرآنی است. مهم‌ترین کتاب وی که ناظر به تفسیر قرآن است، قرآن و زن؛ بازخوانی متن مقدس از دیدگاه یک زن^[2] نام دارد. او در این کتاب می‌خواهد نشان دهد زنان نیز مانند مردان قرآن کریم را خوانده و مطابق درک زنانه خود موردانتقاد قرار دهند. او بسیاری از تفاسیر مردسالارانه را موردنقد قرار داده و آیاتی که محمل برداشت‌های ضد زن بوده مثل تفضیل مردان، نشوز زنان، درجه مردان، طلاق، چندهمسری، شهادت و ارث.. را مورد بازتفسیر قرار می‌دهد. کتاب دیگر وی «اندر جهاد جنسیتی؛ اصلاحات زنان در اسلام»^[3] است که در آن جریان فمینیست در اسلام را معرفی کرده، تجارت گسترده خود را در جهاد برای برابری جنسیتی ارائه می‌کند و به مسائل مهم زنان در جهان اسلام، ازجمله جایگاه اجتماعی، تحصیل، مسائل جنسی و حاکمیت می‌پردازد. (محصص، ترجمه حاشیه‌های فمنیستی قرآن،1400)

آثار ودود به‌طور ویژه‌ای شرح‌حال‌نویسی نویسنده است، درحالی‌که نویسنده به‌عنوان یک زن، مادر، مسلمان، یک فرد تحصیل‌کرده، یک آمریکایی- آفریقایی و مهم‌تر از همه یک انسان، با خلوص و ظرافت خاصی به ذکر تجربه‌های معنوی خویش می‌پردازد.

آمنه ودود در سال ۲۰۲۲، تجربه سفر حج خود را در کتابی با عنوان once in a life time؛ (یک بار در تمام زندگی) در ۱۸۲ صفحه به نگارش در می‌آورد. این اثر توسط انتشارات Kantara Press Limited؛ (مطبوعات محدود کانتارا) به زبان انگلیسی به چاپ رسیده است.

از نظر خانم ودود در طول تاریخ، مذهب در زندگی انسان مؤثر داشته است و به نظر می‌رسد مذهب را باید بخشی از درک انسان بودنِ انسان و بخشی از وجوه او فهمید. نگارش کتاب توسط خانم ودود در چهلمین سال فعالیت او در عرصه مطالعات اسلامی و همچنین مقارن با اولین زیارت او در خانه خدا آغاز شده که به بیان او بهترین سفر طول عمرش، همان حج محسوب می‌شود. ودود ماه رمضان را چون ملکه‌ای معرفی می‌کند که هر ساله به صورت غیر تبعیض‌آمیزی از ما بازدید می‌کند و حج را چون پادشاهی می‌داند که شاید تنها یک بار در زندگی بتوان او را ملاقات کرد.

ودود در حال گذراندن دوران دبیرستان با خانواده‌های یهودی، کاتولیک و جهان گرایان توحیدگرا زندگی کرده است و این در حالی است که خودش قبل از آنکه مسلمان شود، مسیحی بوده و بیشتر تنوع‌های دینی را در سال‌های ابتدایی در دانشگاه به وسیله مطالعه سنت‌های دینی شرقی تعقیب کرده است.

او در روز شکرگزاری 1972 در شهر واشنگتن دی سی شهادتین می‌گوید. 4 ماه بعد از واقعه روز شکرگزاری، با قرآن آشنا می‌شود و همین آشنایی او با قرآن سبب تغییر عمیقی در او می‌شود. برای فهم بیشتر قرآن مطالعه زبان عربی را در مسجدی شروع می‌کند و با سفر به کشورهای عربی زبان مانند لیبی، مصر و… هر چه بیشتر در زبان عربی غوطه‌ور می‌شود. تلاش او سبب شد سرانجام مانند یک دانشجوی بومی، مهارت زبان عربی را بیاموزد.

اگر مهم‌ترین عبادت را در اسلام نماز (صلاه) بدانیم، باید آن را بازتاب یک نظم جهانی بدانیم که به تمامیت انسان بودن توجه داشته است. آمنه ودود، ارکان مختلف در نماز را با بیانی متفاوت به تحریر در می‌آورد. برای نمونه سجده، که انسان سر بر زمین می‌گذارد و خدا را ستایش می‌کند، جایگاهی بنده را در مقابل خدا و بنده‌ای را که باید در مقابل خداوند خشوع داشته باشد، نمایش می‌دهد. ایستادن بنده در مقابل خدا، تجسمی از جایگاه ما به عنوان خلیفه مقابل الله است. رکن‌های مختلف نماز هر یک نشان دهنده این است که انسان تنها مخلوق و موهبت خدایی با هر دو موهبت عاملِ مسئول و دارای اراده آزاد است که به علاوه در قبال اطاعت داوطلبانه‌اش خدمت‌گزاری و فروتنی دارد. همچنین انجام اعمال مقدس در اسلام مانند نماز از نظر او، لذتی به مراتب بالاتر از نگه‌داشتن این اعتقادات، صرفاً در قلب دارد و به مرور سبب می‌شود انسان، بهترینِ خودش را ایجاد کند.

به بیان آمنه ودود زندگی در کشورهایی با اکثریت مسلمان که به اوقات نماز و جایگاه نماز اهمیت بیشتری را می‌دهند، لذت بخش است. نماز اگر به جماعت انجام شود، باعث گسترش اتحاد و نشان دهنده هماهنگی بین جمیع مسلمانان می‌شود.

ودود تطهیر (وضو و غسل) را راه‌هایی در آماده شدن برای مراسم مذهبی اصلی می‌داند و با تعبیری ساده بیان می‌کند همانطور که ما ناگهان وارد جایی نمی‌شویم، برای ورود در مراسم دینی مانند نماز هم ناگهان نمی‌توان وارد شد.

زکات به عنوان سومین ستون اسلام، باعث پاک‌سازی زندگی مسلمان می‌شود و آمنه ودود ترجیح می‌دهد که آن را خودش مستقیم به خدمتکاران و گاهی به باغبانان پرداخت کند. او پرداخت زکات را به افراد غیر مسلمان نیز انجام می‌دهد.

ودود ماه رمضان را به زیبایی به تصویر می‌کشد. او ماه رمضان را مانند ملکه‌ای می‌داند که سالانه به بازدید مردم می‌آید. او تجربه روزه گرفتن در آسیای جنوبی، امریکای شمالی، اروپا و آفریقای شمالی و جنوبی را دارد. اولین باری که در 2008 تا 2010 در اندونزی زندگی می‌کند با وجودی که همه دوستانش ماه رمضان را در آنجا فوق‌العاده می‌دانند می‌گوید که هنگام روزه گرفتن آنچه دوست داشته آن بوده که نزدیک کسی باشد که دوستش دارد و بهترین آنها را خانواده‌اش معرفی می‌کند. تنها خانواده است که هر چه فرد نیاز داشته باشد برایش مهیا می‌کنند.

در ماه رمضان، وعده افطار یکی از لذت‌بخش ترین لحظات برای هر مسلمانی از جمله ودود است. او روزه گرفتن حتی در ساعت‌های طولانی را که در پی آن باید برای آماده کردن وسایل سفره افطار، زمان می‌گذارد، لذت بخش می‌داند. تجربه روزه گرفتن با فرزندانش، بهترین لذت زندگی را برای او دارد و تجربه خود را این‌گونه بیان می‌کند: «2 ساعت قبل از سحر آنها را از خواب بیدار می‌کنم. روز قبل از آن‌ها می‌پرسم که چه چیزی را دوست دارند تا برای سحرشان آماده کنم. آن‌ها برای امساک تا زمان نماز صبح با من بیدار می‌مانند و بعد به رختخواب می‌روند و تا زمان رفتن و بیدار شدن برای مدرسه دوباره می‌خوابند… فرزندانم زمان نزدیک شدن افطار با صدای بلند زمان‌ها را اعلام می‌کنند: ده دقیقه تا افطار، 6 دقیقه تا افطار … و سپس میز با بطری‌ها و قاشق و سالاد میوه و یک فنجان آب پر می‌شود. سپس در زمانی دقیق ما شروع به تلاوت کردن عربی یا انگلیسی می‌کنیم». او تک تک لحظه‌های آماده شدن برای سحر و افطار با فرزندان را با لذت و جزء به جزء بیان می‌کند. تمام 30 روز ماه مبارک رمضان برای ودود، یک زمان مقدس است که او کنار خانواده‌اش آن لحظات سرگرم کننده را می‌گذراند. پس از پایان ماه رمضان نیز در روز عید فطر، با پوشیدن لباس پاکیزه همراه با فرزندانش به مسجدی می‌روند و در آنجا جشن می‌گیرند.

آشنایی آمنه ودود با لباس احرام، که سراسر سفید است و در مردان و زنان اندک تفاوت‌هایی دارد نیز برای او جالب به نظر می‌رسد. از جمله این تفاوت‌ها آنکه زنان می‌توانند به سلیقه خودشان رنگ‌های دیگری غیر از سفید نیز بپوشند، اما برای افزایش یکپارچگی آنان نیز غالباً سفید به تن می‌کنند. توصیف اجزای لباس سفیدی که برای خودش سفارش می‌دهد نیز بیان دقتی است که او در معنای آن دارد.

ودود سفرهای زیادی در حدود سفر به بیش از 40 کشور داشته است اما سفر حج فقط به این دلیل است که او قلبا می‌خواهد انجام بدهد. ودود زمانی را که مردم برای نماز در تاریکی پیش از سپیده دم به سوی مسجد الحرام، درحرکت بودند را غیر قابل وصف می‌داند و این گونه می‌گوید که مردم به سمت چیزی که دیده نمی‌شود، چیزی در دوردست، اما با هدفی والا، حرکت می‌کردند.

تصویری که آمنه ودود از طواف در ذهن ترسیم می‌کند بسیار زیبا است. او طواف را ریسمانی که یک سر آن به صورت گره‌ای در داخل قلب شما به کعبه بسته شده است می‌داند.کعبه نیز نیروی مغناطیسی بسیار قوی‌ای است که شما را به دور خود می‌کشد. حج سبب عشق بیشتر او به جمعیت مسلمان، به اعمال مذهبی و به نماز شده است.

در آنجا تنها وجوب نماز است که مهم تلقی می‌شود و مردان، زنان و کودکان وقتی به سمت کعبه می‌روند، در هر جایی که هستند و در هر موقعیتی که قرار می‌گیرند بر یگانگی خداوند تمرکز می‌کنند، نه بر ادعاهایی که هنوز در برخی از فرهنگ‌های مسلمان رایج است.او به وجد می‌آید که در آنجاهیچ کس باعث نمی‌شود که زنان عقب بمانند، بیرون بمانند. در آنجا تماس بدنی بسیار زیادی وجود دارد که یک فرد به اشتباه می‌تواند بدون معیار جنسیت با همه نوع بشر یکی شود.

در ادامه انجام مراسم مذهبی، ودود پرتاب سنگ در دور اول را برای از بین بردن نمادین دیو درونی خودمان می‌داند. اما پرتاب سنگ پس از عرفات و با لوح سفید شده از فرد، به نظر او به این دلیل است که بشر بداند حتی با لوح سفید و تمیز هم ممکن است گرفتار وسوسه‌های شیطانی شود. همچنین شما می‌خواهید با تمام انرژی که می‌توانید سنگ‌ها را برای هدف‌هایی مثل رهایی از خواسته‌ها، کمبودها، وسوسه‌ها، اعتیادها، ترس‌ها، ضعف‌ها و افکار یا عادات منفی پرتاب کنید. بنابراین به نظرش لازم است که قبل از رفتن به حج، درباره ضعف‌ها و وسوسه‌های درونی خویش آگاهی حاصل شود و از این مراسم برای دور انداختن نمادین هر صفتی که آسیب رسان است، استفاده شود.

*مهدیه محمدخانی، کارشناسی ارشد رشته مطالعات زنان دانشگاه علامه طباطبایی