آیین نوپدید «درکوبی هفت مسجد» در آغازین شب ربیع اول
مهدی فردوسی مشهدی: رخی از شیعیان ایران پایان ماه صفر (نخستین شب ربیع اول)، چند ساعت پیش از نماز صبح، بر درِ هفت مسجد می‌کوبند و بدین شیوه پایان دو ماه عزاداری و آغاز ماه شادمانی فاطمه زهرا (س) را اعلام می‌کنند و می‌گویند که می‌خواهند از دستان ایشان عیدی بگیرند و حاجات خود را برآوَرند.
ب آنان در آغاز اجرای این آیین، تنها بر در می‌کوبیدند؛ سپس نماز می‌خواندند، اما اکنون پس از ناله و گریه کردن بر در مسجد، شیرینی و شکلات و… هم پخش می‌کنند، دعای توسل می‌خوانند، شمع روشن می‌کنند، درگاه مسجد را آب می‌پاشند و جارو می‌کنند؛ آن‌گاه نماز می‌خوانند [1].
تبریک حلول ماه سعید ربیع الاول هم هر سال به همین مناسبت، بیش از پارسال رونق می‌گیرد و رسانه‌ها نیز در گسترش آن بسیار مؤثرند. گمان می‌رود باور به سعادت ربیع اول از باور به نحوست صفر سرچشمه گرفته باشد (در این‌باره، ر.ک: نحوست صفر یا سعادت ربیع).
این آیین نوپدید به اقتفای «مَبیت» علی بن‌ابی‌طالب (ع) صورت می‌پذیرد. ایشان چنین شبی را در «بیت» پیامبر سر کرد تا ایشان از مکه به مدینه بگریزَد. بیت، جایی است که آدمی شب در آن می‌ماند. ماندن در آن‌جا، «بیتوته» و «مبیت» و «بیات» است؛ یعنی سپری شدن شب بر آدمی در بیت یا هر مسکَن دیگری.
توجیه شیعیان در تأسیس این آیین، بر پایه الگوپذیری از نخستین امام شیعیان استوار است. می‌گویند یا می‌پرسند: «مگر نباید به امام خود اقتدا کنیم؟»، «مگر شب‌زنده‌داری مستحب نیست؟»، «مگر خواندن نماز در مسجد مستحب نیست؟»، «مگر روشن کردن شمع و پخش شیرینی، تعظیم شعائر نیست؟».
باری، مستند قرآنی درباره حرمت و عظمت برخی از ماه‌های سال این آیه است که البته نام «ربیع اول»، در فهرست آنها نیست:
«إِنَّ عِدَّهَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللهِ اثْنا عَشَرَ شَهْراً فِی کتابِ اللهِ یوْمَ خَلَقَ السَّماواتِ وَالأَرْضَ مِنْها أَرْبَعَهٌ حُرُمٌ ذلِک الدِّینُ الْقَیمُ فَلا تَظْلِمُوا فِیهِنَّ أَنْفُسَکمْ» [2].
مستند روایی نیز درباره حرمت و عظمت ربیع به‌ویژه شب اول آن پس از ماه صفر، در دست نیست، بلکه برخی از محدثان گفته‌اند شب نخست ربیع اول با مبیت علی بن‌ابی‌طالب (ع) بر جای رسول خدا و روز نخست آن با وفات حسن بن‌علی عسکری (ع) و روز دهم آن با سال‌گرد ازدواج پیامبر اسلام و خدیجه و روز هفدهم آن با ولادت پیامبر مقارن است. همین!
أَوَّلَ لَیْلَهٍ مِنْهُ هَاجَرَ النَّبِیُّ (ص) مِنْ مَکَّهَ إِلَى الْمَدِینَهِ سَنَهَ ثَلَاثَ عَشْرَهَ مِنْ مَبْعَثِهِ وَ فِیهَا کَانَ مَبِیتُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ (ع) عَلَى فِرَاشِهِ وَ کَانَتْ لَیْلَهَ الْخَمِیسِ وَ فِی لَیْلَهِ الرَّابِعِ مِنْهُ کَانَ خُرُوجُهُ (ع) مِنَ الْغَارِ مُتَوَجِّهاً إِلَى الْمَدِینَهِ وَ فِی أَوَّلِ یَوْمٍ مِنْهُ کَانَتْ وَفَاهُ أَبِی مُحَمَّدٍ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْعَسْکَرِیِّ وَ مَصِیرُ الْأَمْرِ إِلَى الْقَائِمِ بِالْحَقِّ وَ یَوْمَ الْعَاشِرِ مِنْهُ تَزَوَّجَ النَّبِیُّ ص بِخَدِیجَهَ بِنْتِ خُوَیْلِدٍ وَ لَهُ یَوْمَئِذٍ خَمْسٌ وَ عِشْرُونَ سَنَهً [3].
برخی از محدثان هم درباره نخستین روز ماه ربیع دست‌کم گفته‌اند: «صومُه منقول و فضلُه مقبول» [4] و حتی به‌ویژه به شب‌زنده‌داری در آن شب هم توصیه نکرده‌اند. آیین مجعول و بدعت‌آمیز کوبیدن بر در هفت مسجد و روشن کردن شمع پیش از صبح نخستین روز ربیع اول، همچون آیین‌های «همایش شیرخوارگان حسینی» [5]، هیچ نشانی در هیچ منبع تاریخی و قرآنی ـ روایی ندارد!
اگر رفتارهای مناسکی و آیینی شیعیان را در این شب از یک‌دیگر تجزیه کنیم، به تنهایی بدعت‌آمیز نمی‌نمایند، اما ترکیب آنها با هم، به پیدایی منسک و رسمی می‌انجامد که بدیع است. دیده‌ام که برخی از کارشناسان مذهبی با عنوان «دَق الباب مساجد در شب نخست ماه ربیع» به تخطئه این رفتار و آیین پرداخته و آن را «خرافی» شمرده و به درستی گفته‌اند: این آیین هیچ مستنَدی ندارد، اما و هزار اما، این نکته را ناگفته گذارده‌اند که بسیاری از آیین‌های رایج، به همین اندازه بدیع و نامستنَدَند.
معیار بدعت‌آمیزی یا بدعت‌خیزی و معقول یا خرافی بودن آیین‌های نوپدید چیست؟ برخی از کارشناسان مذهبی، بر یک بام می‌ایستند، اما در دو حال و هوا حرف می‌زنند. پیاده‌روی به مناسبت وَفیات پیشوایان دینی و کاروان‌های راهیان نور و جشن عاطفه‌ها و دَه‌ها آیین دیگر، نوپدید و از دید معرفت‌شناختی و الاهیاتی بدعت‌خیزَند، اما دریغ که با روی‌کردهای جامعه‌شناختی بررسی نشده‌اند.
تناقضِ تصویب برخی از رسم‌های نو و تخطئه شمار دیگری از آنها؛ یعنی انسداد باب عقلانیت نظری در این زمینه. البته باب عقلانیت عملی در این باب مفتوح است. شرح مواجهه نظری و عملی را با مناسک دینی در جُستار «سوگواری‌های جدلیُ الطرفین» آورده‌ام.
پانوشت‌ها
[1]. www.mehrnews.com/news/5886930
[2]. توبه، 36.
[3]. محمد بن‌حسن طوسی، مصباح المتهجد و سلاح المتعبد، ج 2، ص 792.
[4]. علی بن‌موسی بن‌طاوس، اقبال الاعمال، ج 2، ص 592.
[5]. این همایش را بیست سال پیش تأسیس کرده‌اند و «مجمع جهانی حضرت علی‌اصغر» آن را پشتیبانی می‌کند؛ چنان‌که در هشتصد شهر ایران برگزار می‌شود و چند صد هزار زن و کودک در آن شرکت می‌کنند و هر سال پیرایه‌ای بر مناسکَش می‌افزایند.
