چرا باید «مهدیان دروغین» را بخوانیم؟

در این مقاله «مهدیان دروغین» از نگاه ارتباطات، جامعه شناسی و روان شناسی بررسی شده است.

"مهدیان دروغین" نام اثری تازه از مورخ و محقق ارجمند، جناب دکتر رسول جعفریان است. با مطالعه کتاب خواننده در نگاه نخست با فهرستی از مدعیان مهدویت، بررسی ادعاهای آنان و نقل‌های تاریخی روبرو می شود. این بحث به قول مولف برای دو گروه شیرین است. یکی مورخان اسلامی و دیگری متکلمان شیعی.

اما این اثر متفاوت را می توان از یک منظر دیگر هم مورد مداقّه قرار داد و آن چگونگی شکل گیری اشخاص مدعی وبررسی زمینه‌های سیاسی و اجتماعی فعالیت آنها به منظور آگاهی‌بخشی به توده است. اینجاست که به زعم این قلم " مهدیان دروغین" برای گروه های مختلفی از جامعه شناسان نیز شیرین خواهد شد.

هرچه در فصول مختلف این کتاب سیر می کنی، به این نتیجه می رسی که اگر قرار باشد به تحلیل جامع تری از بسترهای سیاسی و اجتماعی فعالیت مهدیان دروغین برسیم، باید با بهره گیری از منابع علم جامعه شناسی، به سه منظر بپردازیم:

1- ارتباطات سنتی زمینه ساز مهدیان دروغین

2- روان شناسی اجتماعی مدعیان دروغین

3- انسان شناسی فرهنگی مهدیان دروغین

نگاه نخست: ارتباطات سنتی

"ولیام هاکتن"،  استاد دانشگاه ویسکانسن آمریکا و متخصص ارتباطات در جهان سوم پس از انقلاب اسلامی ایران کتابی منتشر کرد که به تحلیل نظام های نفوذ و تاثیرگذاری در جامعه ایران می پردازد. او معتقد است زیر ساخت های ارتباطات سنتی درایران به گونه ای است که می تواند قدرت های فردی و کاریزماتیک خاصی را برای یک فرد به وجود آورد و از برخی افراد یک ابر مرد یا به تعبیر دیگرمنجی ساخت. در این میان دکتر معتمدنژاد درمقاله ای با عنوان " ارتباطگران سنتی" آورده است: ارتباطگران سنتی الزاما عناصر آموزش دیده، متخصص و نخبه نیستند. گاهی افرادی بی تجربه، کم سواد و غیر حرفه ای چنان دایره ای از ارتباطات فردی و جمعی را برای خود به وجود می آورند که درشاکله یک لیدر یا منجی قرار می گیرند.

ازاین منظر است که کتاب "مهدیان دروغین" در کنار بیان سیر تاریخی،  به نوعی کانونی از ارتباطات سنتی و زیرساخت های آن را برای به وجود آوردن مدعیانی کذّاب به ما معرفی می کند. این ارتباطات سنتی در هر جامعه و درهر دوره تاریخی به نوعی متفاوت قابل شناسایی است.

نگاه دوم: روان شناسی اجتماعی مدعیان دروغین

روانشناسی اجتماعی مطالعه چالش ها، مشکلات و مسایل مرتبط با روانشناسی وجامعه است. در لایه دوم کتاب دکتر جعفریان، می توان اثرات حضور اشخاص (مدعیان دروغین) را بر رفتار فرد یا رفتار خود را تحت تأثیر گروه مورد بررسی و فهم قرار داد. به راحتی می توان با مطالعه سیر ظهور مدعیان دروغین مهدویت به نوعی از رفتار،  واکنش ها و عملکردهای قدسی افراد درحضورجمع یا حضور تلویحی افراد برای نمایشی منجی گرایانه رسید.

دکتر عیلمحمد کاردان در کتاب روانشناسی اجتماعی خود آنجا که از شخصیت در نگاه قوم شناسی سخن می گوید، به تبیین اشخاصی می پردازد که به اشکال مختلف برای خود پایگاه های ویژه، ماورائی یا قدسی می سازند و اقوام و ملل مختلف در ساخت این شخصیت ها نقش های متفاوتی دارند. دکتر جعفریان شاید ناخواسته در مسیر مطالعات خود این "ساخت شخصیت ها" را برای ما تبیین کرده است. مولف کتاب حتی در فصل نخست کتاب از مدل های این شخصیت ها نیز به اختصار سخن گفته است.

در کتاب دیگری با عنوان "آناتومی جامعه" تالیف دکتر فرامرز رفیع پور، در بحث پایگاه های اجتماعی وی به تحلیل پایگاه های ارزشی ای می پردازد که افراد منجی برای خود می سازند. پایگاه هایی که عموما بر اساس مدل (موقعیت + ارزش = مقام ) شکل می گیرند و این مقام ها خود فضای نفوذ و تاثیر گذاری هایی می سازند که گاهی نتیجه تخریب های دیگران و گاهی ناشی از تاییدهاست و این منظری است که در روانشناسی اجتماعی قابل تحلیل است.

نکته ای که استاد جعفریان، خود در این اثر به آن اشاره ای صریح کرده است: " باید توجه داشت که بسیاری از ادعاهای مهدویت طرح شده درباره افراد، می تواند ناشی از از اتهاماتی باشد که مخالفان این افراد به آنان نسبت داده اند؛ چراکه گاه این اتهام، به همان اندازه که زمینه بدست آوردن قوت و قدرت است، می تواند زمینه بی اعتبار کردن اشخاص باشد. بنابراین همیشه باید این احتمال را در نظر داشت که این اتهامات، ممکن است امری دروغین باشد، امری که رسیدن به آن واقعیت آن کار دشواری است."

نگاه سوم: انسان شناسی فرهنگی مهدیان دروغین

از این منظر می توان پیوند میان فضا، زمان و نشانه‌های مدعیان مهدویت با شخصیت، پایگاه یا گروهی که این عوامل را برای خود تولید، بازتولید و مصرف می‌کنند، بررسی کرد. از این‌ رو، در انسان‌شناسی فرهنگی به بررسی و تحلیل فضاهای زیستی- فرهنگی ای که نگره های "ظهور نزدیک است" و "منجی سازی های توهمی" را در زندگی معاصر توأما تحلیل کرد.

تغییر و تحول های مقدس مآبانه افراد و پیآمدهای فرهنگی، اجتماعی و ظهورِخصوصیات خرده فرهنگ های کاذب که در متن اصلی یا منابع موثق دین وجود نداشته اند و ….، در دایره انسان‏شناسی فرهنگ مورد تبیین قرارمی گیرند.

از منظر انسان شناسی فرهنگی، چهار عامل هست که می تواند نقش اساسی در به وجود آوردن شخصیت های منجی داشته باشد. فضا، زمان، اقتصاد و قدرت سیاسی. این چهار عامل به صورت روشنی در نقل های تاریخی کتاب "مهدیان دروغین" از شخصیت های مدعی مهدویت نمایان است. هر چه سیر تاریخی این مدعیان به روزگار معاصر ما نزدیک می شود، درک این چهار عامل در ظهور مهدیان دروغین ملموس تر خواهد شد.

از مباحث فصل چهارم که به مهدیان دوره صفوی می پردازد تا بحث های مهدویتی در ایران پس از انقلاب را به خوبی می توان در چهارچوب نظریه های انسان شناسی فرهنگی به خصوص آنجا که به زیست قدسی و ناقدسی، فضا، زمان و قدرت قدسی و ناقدسی می پردازد، تحلیل کرد.

نگارنده این سطور با مطالعه این کتاب ارزشمند، به این نکات گذرا دست یافته است که هر یک نیاز به شرحی مبسوط و تبیینی دارند.

اگرچه هدف جناب جعفریان در این اثر، بررسی کلیت ماجراهای مربوط به مدعیان نبوده است، بلکه صرفا اشاره به ادعاهای آنان بوده و در این زمینه، اگر نقل تاریخی ویژه‌ای وجود داشته، آورده شده است. اما هدف ایشان که ارائه یک فهرست از مدعیان، بر اساس یافته‌های تاریخی از متون بوده، میتواند ما را به درک دیگری از زمینه‌های سیاسی و اجتماعی برخی از این حرکت‌ها رهنمون سازد که در لایه های دیگری از کتاب نیز به آن اشاره شده است.
این اثر متفاوت را می‌توان از یک منظر دیگر هم مورد مداقّه قرار داد و آن چگونگی شکل‌گیری اشخاص مدعی و بررسی زمینه‌های سیاسی و اجتماعی فعالیت آن‌ها به منظور آگاهی‌بخشی به توده است. اینجاست که به زعم این قلم «مهدیان دروغین» برای گروه‌های مختلفی از جامعه‌شناسان نیز شیرین خواهد شد محمدرضا اسدزاده