دین در ترازوی اخلاق؛ پژوهشی در باب نسبت میان اخلاق دینی و اخلاق سکولار

نگارنده در پیشگفتار، کتاب را چنین معرفی می کند:
دین در ترازوی اخلاق مشتمل بر دو بخش و هفت فصل به شرح زیر است:
بخش اول حاوی مباحث مقدماتی و بخش دوم متکفل بررسی «اخلاق تشریع» یا «ادب مقام قانونگذاری» است.
بخش اول مشتمل بر دو فصل است. فصل اول به درآمدی تاریخی بر بحث رابطه دین و اخلاق می پردازد. این فصل گزارشی موجز و فشرده از نظریه های معروف در باب رابطۀ دین و اخلاق در جهان اسلام و جهان غرب به دست می دهد..
فصل دوم، «دین» و «اخلاق» را تعریف می کند. و هدف اصلی آن صرفا ارائه تعریف روشن و دقیقی از مقصود مؤلف از دین و اخلاق در خصوص این تحقیق است. در این فصل دین و اخلاق به معنای عام کلمه از دین و اخلاق به معنای خاص کلمه تفکیک می شوند. دین به معنای عام کلمه عبارت است از تجربه دینی و تفسیر و تبیین این تجربه، و دین به معنای خاصِ کلمه عبارت است از خصوصِ شریعت یا احکام و دستورات عملی دین. اخلاق به معنای خاصِ کلمه یعنی خصوصِ اخلاق ناظر به رفتار، و اخلاق به معنای عام یعنی اخلاق رفتار به علاوه اخلاق پژوهش و تفکر.
بخش دومِ کتاب به «اخلاق شریعت» یا «ادب مقام قانونگذاری» می پردازد. این بخش مشتمل بر پنج فصل است به نام های «وابستگی اخلاق به دین»، «وابستگی دین به اخلاق»، «خدمات دین به قلمرو اخلاق»، «ناظر آرمانی و منظر اخلاقی» و «خدا به عنوان ناظرِ آرمانی». در فصل سوم، انواع مختلفی از وابستگی اخلاق به دین تفصیل هر چه تمام تر مورد نقد و بررسی قرار می گیرند. این انواع عبارتند از «وابستگی تاریخی»، «وابستگی زبان شناسانه»، «وابستگی وجودشناسانه»، «وابستگی روان شناسانه» و «وابستگی عقلانی». در این فصل، وابستگی تاریخی اخلاق به دین را پذیرفته می شود، اما سایر انواع وابستگی اخلاق به دین نفی می شود.
فصل چهارم به انواع وابستگیِ دین به اخلاق می پردازد. نتیجه اصلی که از مباحث این فصل به دست می آید این است که شریعت به اخلاق وابستگی دارد، اما این وابستگی «حداقلی» است نه «حداکثری». یعنی شریعت در مقام ثبوت و لوح محفوظ چارچوبی اخلاقی دارد و ارادۀ خدای شارع تابع هنجارها و ارزش های اخلاقی است و آنها را نقض نمی کند. در این فصل «قاعده ملازمه بین حکم عقل و حکم شرع» به تفصیل مورد نقد و بررسی قرار می گیرد.
فصل پنجم به خدمات دین در قلمرو اخلاق می پردازد. در این فصل نقش مؤثر آموزه های دینی در اخلاقی شدن و اخلاقی ماندنِ مؤمنان مورد تأکید قرار می گیرد و در عین حال خاطر نشان می شود که این امر به معنای وابستگیِ اخلاق به دین نیست.
فصل ششم به دو موضوع «ناظر آرمانی» و «منظر اخلاقی» می پردازد. در این فصل ادعا می شود که درک/ یا اعتبار و صدور حکم اخلاقی دو شرط اساسی دارد. شرط اول این است که آن حکم از «ناظر آرمانی» صادر شود یا توسط او درک شود و شرط دوم این است که آن حکم از «منظر اخلاقی» صادر یا درک شود. بنابراین، حکم اخلاقی یا حکم اخلاقی موجه، به حسب تعریف عبارت است از «حکم ناظر آرمانی که از منظر اخلاقی به موضوع می نگرد».
عنوان فصل هفتم، «خدا به عنوان ناظر آرمانی» است. این فصل با استفاده از مباحث فصل پیشین می کوشد تا نشان دهد که اخلاق دینی و اخلاق سکولار سازگارند و پارادوکس اخلاق دینی را به نحوی شایسته و مقبول می توان حل کرد.
کتاب دین در ترازوی اخلاق؛ پژوهشی در باب نسبت میان اخلاق دینی و اخلاق سکولار، نوشتۀ ابوالقاسم فنایی توسط مؤسسه فرهنگی صراط به سال ۱۳۸۴ به زیور طبع آراسته گردید.این کتاب به موضوعاتی چون «اخلاق تشریع»، «وابستگی اخلاق به دین»،‌ «خدمات دین در قلمرو اخلاق» و … می‌پردازد. ‫‫‫