غدیر پشتوانه فرهنگی- اخلاقی ما

تردیدی در این نیست که غذیر، دست‌کم، برای بخش عظیمی از مسلمانان بزرگترین عید دینی به شمار می‌آید. روزی فرخنده که همواره در تقویم دینی ما از درخشندگی فروانی برخوردار است و جامعه‌ی ما را سرشار از احساس شادمانی و سرور مقدس می‌کند. حکایت این روزهای کوچه‌های شهرهای ما، چراغانی مردم‌خیزی است که از دلدادگی عمیق آنان به این روز و معنای تاریخی و اعتقادی آن روایت می‌کند. شکوه این روز همواره دستمایه شعر و ادبیات و هنر و نیز پژوهش‌های علمی، دینی، عرفانی و فلسفی نیز بوده است. این را حجم انبوده آثار و نوشته‌هایی که در این زمینه وجود دارد به خوبی نشان می‌هد. ادبیات فربه غذیر تا بدان پایه است که به سختی می‌توان سخنی نو گفت و صفحه‌ای نو نوشت.
با این حال، این بدان بدان معنا نیست که جامعه‌ی دینی ما توانسته است به شایستگی از این داشته‌ی ارزشمند خود، برای رسیدن به کمال اخلاقی و معنوی خود بهره بگیرد. بلکه برعکس، گاهی از توان عمیق و کارکرد سترگ این روز برای افزایش چگالی اخلاقی جامعه و نیز گرایش به به‌باشی رفتاری و به دنبال آن انسجام اجتماعی چشم برگرفته شده است. توجه فروان به بعد تاریخی این روز و چشم بستن بر ابعاد فرهنگی اجتماعی آن سبب شده است که گاه در ارزش‌های غیرتاریخی غدیر تردید شود. در این چند سطر که از پیشگاه چشمان شما خواهد گذشت، نویسنده مایل است به نقشی که عید غذیر می‌تواند در افزایش تراکم اخلاقی جامعه ایفا کند بپردازد. امید که این سرمایه باشکوه به انسجام اجتماعی جامعه‌ی ما کمک کند.
غدیر (صرفاً) یک روز در تاریخ نیست
جامعه‌شناسان تاریخی معتقدند مهم‌ترین فایده‌ی مطالعات اجتماعی رخدادهای تاریخی، کمک به فهم بهتر جهان امروز و بهبود آن است.[۱] و نیز تاریخ‌پژوهان در اهمیت و کارکرد بررسی‌های تاریخی می‌گویند …
غدیر را گاه می توان یک واقعه‌ی تاریخی که در یک روز مشخص از سالی معیّن اتفاق افتاده است در نظر گرفت و گاه می توان آن را به عنوان یک روز مکرّر در تقویمی ملی و دینی به شمار آورد. غدیر در معنای نخست و به عنوان یک واقعه‌ درگذشته، از دیرباز با رویکردهای مختلف تاریخی مطالعه شده است. این حقیقتی است که ادبیات انبوه بررسی های دانشمندان شیعه و سنی آن را تأیید می‌کند. اما عید غدیر، به عنوان یک روز خاصّ در تقویم دینی ما که همه‌ساله با شکوهی فراوان که همواره رو به فزونی است گرامی داشته می‌شود، حکایت دیگری دارد. این روز مجموعه‌ای از کنش‌های فردی و گروهی را تولید کرده و نیز شماری از مناسبات را ایجاد کرده است که شایسته است در نگاهی جامعه‌شناختی مطالعه شوند.
در آستانه‌ی این روز با شکوه، مردم کوچه و خیابان و نیز مساجد و هیئت‌ها، (گاه) بی‌توجه به بعد تاریخی این روز، خود را برای برگزاری آئین‌های ویژه‌ی این روز آماده‌ می‌‌کنند. چراغانی‌ها، آذین‌بندی‌ها، مدیحه‌خوانی‌ها، گرد هم آمدن‌ها، شادباش گفتن‌ها، آشتی‌کردن‌ها و وصل‌های پس از هجر، دید و بازدیدها، و … مجموعه‌ای از کنش‌هایی است که مردم جامعه‌ی ما در آستانه‌ی این روز انجام می‌دهند. این اتفاقات تاریخی نیستند؛ اینها رویّه‌هایی فرهنگی اند که کارکردهای فرهنگی و اجتماعی خاص خود را دارند و می‌توانند به به‌باشی وضعیت اخلاقی و اجتماعی ما کمک کنند. بی تردید این بعد از غدیر، موضوعی قابل مطالعه برای جامعه‌شناسان به شمار می‌آیند.
خوانشی دُرکیمی از غدیر
معروفترین دیدگاه درکیم، جامعه شناس کارکردگرای[۲] فرانسوی، این است که آیین‏های مذهبی از طریق تحمیل انضباط بر نفس و قدرت خویشتن‏داری، انسان‏ها را برای زندگی اجتماعی آماده می‏سازد[۳] و بدینوسیله فرآیند "اجتماعی شدن[۴]" آنان کامل می‌گردد. در این رویکرد تشریفات مذهبی مردم را گرد هم می‏آورد و پیوندهای مشترکشان را دوباره تصدیق می‏کند و در نتیجه، همبستگی اجتماعی را تحکیم می‏بخشد.[۵] کارکردگرایان معتقدند که اجرای آئین‌های مذهبی پس‌داشته‌های (میراث) اجتماعی گروه را پایداری بخشیده و همواره زنده نگه می‌دارد. و بدینوسیله ارزش‏های پایدار آن را به نسل‏های آینده انتقال می‏دهد. در نهایت، مهم‌ترین کارکردهای آئین‌های دینی آن است که با برانگیختن احساس خوشبختی در مؤمنان و احساس اطمینان به حقانیت ضروری جهان ازش‌های اخلاقی، که خود جزئی از آنند، با احساس ناکامی و فقدان ایمان در آن‏ها مقابله می‏کند و به افزایش حس اخلاق دوستی گرایش به به‌باشی اخلاقی آنان کمک می‌کند.
بر اساس این دیدگاه، آئین‌های دینی می‌توانند کارکردی مؤثر در زمینه‌ی پایایی نظام اخلاقی جامعه داشته باشند. توجه به این آئین‌ها و تلاش برای هر چه باشکوه‌تر برگزار شدن آنها در واقع تلاشی است برای پایداری هر چه بیشتر اخلاق و تقویت توافق گروهی بر ارزش‌های اخلاقی. آئین‌ی دینی در حقیقت دامنه‌ی نفوذ معتقدات اخلاقی جمعی را تقویت کرده و شعور جمعی[۶]را چنان بیدار می‌کند که افراد را در برابر ارزش‌های اخلاقی جامعه اطاعت‌پذیرتر می‌کند. گردهم‌آیی افراد گروه در آئین‌های مذهبی همواره به وزنه‌ی بازدارندگی اجتماعی خواهد افزود و انضباط را افزایش خواهد داد.
اگر روز عید غدیر را اینگونه ببینیم، آنگاه به نگاهی متفاوت و تا اندازه‌ای غیر تاریخی باستان‌شناسانه به غدیر خواهیم دست خواهیم زد. از دیرباز در فرهنگ ملی و مذهبی ایرانیان، عید غدیر پاس داشته می‌شده است و آئین‌های شکوهمندی برگزار می‌شده است. دید و بازدید، عیدی دادن و ستاندن، دیدار با سادات، نظافت، برگزاری آئین های ازدواج، برگزاری مجالس مذهبی، کنارگذاشتن کدورتها، ابراز شادمانی، و … از جمله آئین هایی هستند که در این روز برگزار می شوند. در کنار آنها، این روز فرصتی شادمانه برای گِرد هم آمدن و انجام رفتار مشترک بوجود می‌آورد. بی تردید این آئین‌ها برای جامعه‌ی ما کارکردهای مثبتی به همراه دارد. کارکردهایی که در نهایت به حفظ انسجام اجتماعی و افزایش توافق عمومی بر ارزش های اخلاقی خواهد انجامید.
کارکردهای فرهنگی و اجتماعی غدیر
این کوته نوشته بنا ندارد که همه‌ی کارکردهای غدیر را بازگوید. ولی به اجمال می تواند به این موارد اشاره کند:
۱. گردهم آوردن مردم در زمانی مشخص و حفظ شبکه‌ی ارتباطی و همکاری آنها ، یکی از مهم ترین کارکردهای مراسم آیینی غدیر به شمار می آید. این رخداد در نهایت به یکپارچه سازی جامعه و اعتبار بخشی به نظم موجود و در نهایت، ثبات اجتماعی کمک می‌کند. بویژه آن که یکی از آداب معروف این روز برقرار پیوندها اخوّت است. این پیمان سبب می شود که افراد جامعه در یکی از عمیق‌ترین و نیز مؤثرترین پیوندهای گروهی قرار گیرند و از دو فرد بیگانه به برادر تبدیل گردند. روشن است که این پدیده سبب افزایش چسب اجتماعی شده و گرایش افراد را به گروه دینی و اجتماعی خود افزایش می دهد.
۲. حضور مردم در این آئین موجب فراهم آوردن زمینه تقویت و تأیید دوباره پایبندی جامعه به یک رشته ارزش ها و باورداشت های خاص که ممکن است فراموش و یا کم رنگ شده باشند، خواهد شد. البته غدیر، خود، از مجموعه ای از ارزش‌های متعالی دینی و اخلاقی برخاسته است، آنقدر که در ادبیات دینی اکمال دین خوانده می‌شود، و تکریم غدیر، خود به خود، تکریم آن ارزشهاست؛ با این همه آئین های عیدانه‌ی این روز به تقویت و تأکید دوباره بر ارزش های اجتماعی می انجامد.
۳. گرد هم آمدن ها و برپایی مجالس شادی برای غدیر به حمایت های روانی و کاهش اضطراب ، ترس و دلهره در میان اعضای جامعه شیعی خواهد انجامید. افراد جامعه با مشاهده ی عواطف مشترک همدیگر به وجود عینی و واقعی خود و نیز اهمیت نقش خود پی خواهند برد.
۴. تعمیق توافق های جمعی که حاصل شرکت در مجالس عمومی و گروهی است، در نهایت به کاهش کشمکش های اجتماعی در بین اعضای جامعه خواهد انجامید.
۵. آئین های عید غدیر به تحکیم نظارت اجتماعی بر رفتار افراد گروه خواهد انجامید و در نهایت به تقویت دگر کنترلی منجر خواهد شد.
۶. انتقال غیر مستقیم ارزش ها و آداب و رسوم از نسلی به نسل دیگر در جریان برگزاری آئین ها از دیگر کارکردهای آئین های دینی غدیر است.
۷. یکی دیگر از کارکردهای بسیار مهم مراسم آیینی عموماً و آئین غدیر به صورت خاص، ایجاد تعادل اخلاقی در سطح جامعه است. چه بسیار دشواری ها گسست های اجتماعی که به وسیله ی شرکت در آئین های دینی برطرف شده و به انسجام و تعادل اجتماعی انجامیده است.

عید غدیر، به عنوان یک روز خاصّ در تقویم دینی ما که همه‌ساله با شکوهی فراوان که همواره رو به فزونی است گرامی داشته می‌شود، حکایت دیگری دارد. این روز مجموعه‌ای از کنش‌های فردی و گروهی را تولید کرده و نیز شماری از مناسبات را ایجاد کرده است که شایسته است در نگاهی جامعه‌شناختی مطالعه شوند.