اندیشه‌های میرزای نائینی، راهکاری برای آزادی، کرامت انسانی و حکومت دینی
میرزای نائینی از متفکران برجسته دوران مشروطه است که با تبیین مفاهیمی چون آزادی، کرامت انسانی و مبارزه با استبداد، افقی نو در اندیشه سیاسی اسلام گشود. بازخوانی آرای او می‌تواند راهگشای چالش‌های امروز در حوزه حکومت دینی و حقوق ملت باشد. هادی سروش در این مطلب، با مرور دیدگاه‌های علامه نائینی و تأکید بر اهمیت آن‌ها از زبان بزرگان، بر لزوم توجه بیشتر به این متفکر فراموش‌شده تأکید می‌کند.
اگر آیت‌الله میرزای نائینی بود…
هادی سروش: استاد آیت‌الله جوادی آملی دربارۀ میراث فکری آیت‌الله میرزای نائینی می‌فرمایند:
«اگر آیت‌الله میرزای نائینی حضور داشت، مفهوم آزادی و کرامت انسانی را به‌عنوان محورهای اصلی زندگی اجتماعی مطرح می‌کرد. نگاه ژرف و متعالی او در تبیین مسائل سیاسی و اجتماعی، به‌ویژه مفهوم آزادی و کرامت انسانی، دیدگاه‌های نوآورانه‌ای داشت که می‌تواند راهگشای مسائل عصر حاضر باشد.»
[دیدار اعضای کنگره بین‌المللی میرزای نائینی با حضرت استاد، ۲۷ دی ۱۴۰۳]
این سخنان ارزشمند، به‌خوبی نشان می‌دهد که اندیشه‌های آیت‌الله نائینی همچنان می‌تواند در حل مسائل امروز جامعه، به‌ویژه در حوزه‌های مرتبط با اسلام سیاسی، آزادی اجتماعی و حقوق بشر، الهام‌بخش باشد.
استبداد در نگاه میرزای نائینی
برای درک بهتر نگاه سیاسی و اجتماعی علامه نائینی، کافی است به عبارتی از مرحوم آیت‌الله طالقانی دربارۀ کتاب تنبیه الامه توجه کنیم:
«مرحوم نائینی عامل استبداد را جهل و نادانی مردم دانسته و معتقد است که عدم آشنایی آنان به وظایف خود در رابطه با حقوق ملت و دولت، سبب می‌شود که سلاطین مستبد با مردم همانند اغنام (گوسفند) و بردگان معامله کنند! اصل این شجرۀ خبیثۀ استبداد، همان بی‌علمی ملت به وظایف سلطنت و حقوق مشترک نوعیه است و قوام آن، به عدم مسئولیت در ارتکابات و نبود محاسبه و مراقبت در روابط میان ملت و حاکمان است.»
این تحلیل نشان می‌دهد که از دیدگاه علامه نائینی، آگاهی مردم از حقوق‌شان می‌تواند ریشه‌های استبداد را بخشکاند.
چرا اندیشه‌های میرزای نائینی مورد غفلت قرار گرفته‌اند؟
متأسفانه، در بیش از چهل سالی که از انقلاب مردم بزرگ ایران می‌گذرد، اندیشه‌های آیت‌الله نائینی کمتر مورد توجه قرار گرفته است. گویا برخی تصور کرده‌اند که پرداختن به افکار نائینی ممکن است موجب کاهش شأن مجاهدات شهید آیت‌الله نوری شود. این نگاه محدود، مانعی در مسیر گسترش تفکر اسلامی مدرن بوده است.
لزوم بازگشت به اندیشه‌های بزرگان در اسلام سیاسی
امید است که در فضای باز علمی و فکری، اندیشه‌های متفاوت بزرگان‌مان، ازجمله میرزای نائینی، در مقولاتی چون حکومت دینی، حقوق انسانی در اسلام و دینِ مدافع حقوق انسان، بیش از پیش مورد توجه قرار گیرند. بی‌تردید، این توجه می‌تواند بن‌بست‌های موجود در مسیر حکومت دینی را برطرف کند و راهگشای آینده‌ای روشن باشد.
