معناکاوی روایت‌های “جنگ تأویل”

نخستین مقاله «سیاق لغوی: مفهوم و کارکرد آن در فهم حدیث» اثر قاسم بستانی و نصره باجی است. به باور نگارندگان، از دیرباز دانشمندان اسلامی و به خصوص فقیهان، در صدد کشف راه ها و روشهای متعدد فهم حدیث، یکی از دو منبع اصیل فکر و عمل اسلامی بوده اند، از جمله این راه ها و روشها، دقت در سیاق لغوی متن حدیث است و علما از سیاق در کشف معنا، شناخت انواع علل و موانع فهم حدیث، حذف، اصلاح و تنقیح احادیث آسیب دیده بهره جسته اند و عدم ملاحظه این روش، گاهی منجر به معانی غیر مراد از حدیث می گردد. در این مقاله، که به روش کتابخانه ای و تجزیه و تحلیل و تبیین داده هاست، ابتدا به تعریف سیاق و انواع آن و اهمیت آن در فهم کلام، و سپس نحوه کاربرد سیاق لغوی در تبیین و فهم بهتر و صحیح حدیث، و ابعاد آن، یعنی سیاق کلمات و سیاق جملات پرداخته می شود و ضمن آن به مباحث مرتبط اشاره می شود تا به این پرسش اساسی پاسخ داده شود که سیاق لغوی چه نقش مهم در فهم متن حدیث دارد. (ص3)
دومین مقاله «معناکاوی روایت های”جنگ تاویل“» نوشته محمد مرادی است. به باور نگارنده، تاویل یکی از مفاهیم بنیادین دینی است و فهم درست آن دانشی ویژه می­طلبد. این نوشته بر آن است تا با استفاده از حدیث «انت تقاتل علی التاویل کما قاتلت علی التنزیل» ضمن تبیین حدیث و مسائل آن، با استفاده از روش توصیفی تحلیلی، و با استناد به خود احادیث و دیدگاه­های شارحان حدیث، به تبیین یکی از ابعاد تاویل بپردازد. این خبر که در منابع زیاد حدیثی شیعه و سنی آمده، در بر دارنده یکی از فضائل امام علی است و با حوادث جنگی دوران آن حضرت گره خورده است، و این یکی از عناصر مهم فهم آن است. (ص 25)
سومین مقاله «پژوهشی در انتساب چند اثر جدید الإنتشار به ابو محمد حسن بن علی بن شعبه حرانی، محدث شناخته شده شیعی» اثر حمید باقری است. وی معتقد هست که ابومحمد حسن بن شعبه حرانی، محدث شیعی سده چهارم هجری است که اطلاعات کمی درباره وی وجود دارد. کهن ترین منبعی که از وی نام برده به سده دهم هجری بازمی گردد. آشنایی بیشتر عالمان شیعی با وی بیش از همه مرهون دستیابی وجاده ای علامه مجلسی و شیخ حرعاملی به کتاب مشهور تُحَف العقول اوست که به سبب تالیف همین اثر مورد تمجید عالمان متاخر امامی قرار گرفته است. در میان میراث مکتوب مذهب نُصیریه علاوه بر این دو کتاب، چند اثر منسوب دیگر نیز از ابن شعبه در دست است: حقائق اسرارالدین، رساله موضحه و مسائل. این آثار کاملاً در فضای فکری نُصیریه تالیف شده و به لحاظ سبک نگارش با تحف العقول فاصله دارند. در صورت اثبات درستی انتساب این آثار به ابن شعبه، بخش قابل توجهی از اطلاعات ما درباره او اصلاح و حتی تکمیل می شود. این مقاله تلاش دارد تا با پیگیری شواهد مختلف، انتساب این آثار به ابن شعبه را بررسی نماید. (ص52)
چهارمین مقاله «مفهوم شناسی ترکیب های همسو با «هکذا نزلت» و شبهه تحریف قرآن» از محمود کریمیان است. وی برآن است که در تعدادی از روایات آیه ای از قرآن توسط معصوم قرائت شده و نکته ای به آن ضمیمه شده است که جزء آیه نیست و تعبیری چون «هکذا نزلت» یا «والله هکذا نزل بها جبرئیل† علی محمدˆ» یا «نزل جبرئیل† بهذه الآیه هکذا» و شبیه این تعابیر آمده است. با ملاحظه ابتدایی این احادیث و این گونه تعابیر چنین به ذهن می آید که مضمون آنها وقوع گونه ای تحریف در برخی آیات قرآن کریم است در حالی که با نگاه عمیق و مفهوم شناسی دقیق این روایات معلوم می شود برداشت تحریف از این روایات نادرست بوده و این روایات در پی بیان نکته ای ظریف هستند و آن این که بخش ضمیمه شده به آیه تفسیر و تطبیق آیه است و حضرت با گفتن تعابیری چون «والله هکذا نزل بها جبرئیل† علی محمدˆ» در پی آن است که به مخاطب تفهیم کند این تفسیر را من از جانب خود نمی گویم بلکه تفسیری است وحیانی و نازل شده از طرف باری تعالی اما نه به عنوان قرآن بلکه به عنوان تف سیر و تاویل آن. قرائن و شواهدی گواه بر این فهم از روایات است. در این نوشتار به مفهوم شناسی این روایات و بررسی سندی آنها پرداخته شده است. (ص 71)
پنجمین مقاله «کاربرد واژه «آیه» در روایات شیعه با عنایت به صحیحه هشام بن سالم» اثر کریم پارچه باف دولتی و فاطمه قندالی است. آنهای معتقدند که واژه «آیه»، یکی از تقسیم بندی های قرآنی مستند به خود قرآن است که در متن کلام الهی نیز به کار رفته است. این واژه، معانی و استعمالات مختلفی دارد که در روایاتی از معصومان(ع) برخی از این کاربردها ملاحظه می شود. این مقاله درصدد واکاوی معانی این واژه و کاربردهای آن در روایات شیعه است. از جمله، حدیث هشام بن سالم که در ظاهر، دلالت دارد قرآن کریم مشتمل بر هفده هزار آیه است. اختلاف میان آن رقم و تعداد آیات قرآن، دانشوران علوم قرآن و حدیث را به تکاپوی رفع مشکل حدیث انداخته و راه حل هایی چون تاویل حدیث و حمل آن بر وحی بیانی، وحی غیرقرآنی و نسخ تلاوت را پیموده اند. در این مقاله نشان داده شده است اساساً به چنین توجیهاتی نیاز نیست و یکی از کاربردهای این واژه در روایات، بخشی از یک آیه کامل می­باشد که به طور تقریبی می توان آن را معادل «عبارت» معنا کرد. (ص 95)
ششمین مقاله «معناشناسی، مختصات و مصادیق «حجب و سرادقات» در حدیث شیعه» نوشته کاوس روحی برندق و پوران میرزایی است. به باور نگارندگان، یکی از آموزه های روایی پیچیده که در گزاره های متعدد، معارف و حقایق فراوانی درباره آن بیان شده است بحث از «حجب و سرادقات» است و برخی از اندیشمندان اسلامی در شاخه های گوناگون، مانند فقه الحدیث، عرفان و حکمت در لابه لای مطالب و نه به طور مستقل به آن پرداخته اند. این نوشتار با کاوش و تحلیل روایات شیعی، به تبیین روایی مفاهیم، ویژگی ها، مختصات و مصادیق «حجب و سرادقات» پرداخته و به این نتیجه دست یافته است که نسبت میان این دو، عام و خاص است به گونه ای که حجب به مفهوم مانع بودن میان حق تعالی و مخلوقات اعم از تمامی مراتب خلقت حتی جهان مادی را شامل می شود اما سرادقات به مفهوم احاطه کننده، فقط حجاب های مجرد را دربرمی گیرد و تنها به مراتب مجرد از خلقت اطلاق می گردد. (ص 112)
هفتمین مقاله «خیال مهار نایافته: تبیین مدل نظری عملکرد «امل» بر اساس منابع اسلامی» از حمید رفیعی هنر است.به باور نگارنده، امل(آرزو) یک سازه روان شناختی است که نقش آن در نوع شخصیت، هویت یابی، پیشرفت، و مقابله با تنش ها در روان شناسی مورد بررسی قرار گرفته است اما کمتر به تبیین ماهیت خودِ این سازه و نحوه عملکرد آن پرداخته شده است. نگارنده در این مقاله با روش توصیفیتحلیلی با هدف تبیین ماهیت سازه مذکور و نحوه عملکرد آن، ابتدا بر اساس منابع اسلامی به مفهوم شناسی امل و تبیین روان شناختی آن پرداخته، سپس در قالب یک مدل نظری در پی کشف مولفه های به هم مرتبط سازه امل و تبیین مکانیزم عملکردی آن برآمده است. یافته ها حکایت از آن دارد که مدل عملکردی امل از دو فرآیند در هم تنیده رویکردیِ عقل مدار و اجتنابیِ جهل مدار تشکیل شده است که بسته به نوع فعال بودن هر یک از دو حلقه مذکور، فرد به یکی از سه فرآیند «بسط امل»، «قصر امل» و یا «طول امل» روی خواهد آورد . (ص 132)