شناخت درمانی افسردگی با تکیه بر آموزه های قانونمند قرآنی
در نوشته پیش‌رو چهل و نهمین شماره دو فصلنامه علمی-پژوهشی علوم قرآن و حدیث را پی می‌گیریم. مقالات این شماره عبارتند از: بررسی معناشناختی کاربرد اسم «فاطر» در قرآن کریم، بررسی قانون زیف در سوره های احزاب و غافر قرآن، نقد روایتی درباره نشانه های بی عقلی، نظره جدیده لوصف النساء بنواقص العقول، شناخت درمانی افسردگی با تکیه بر آموزه های قانونمند قرآنی، نقد دیدگاه مسکویه درباره شاخصه انسانیت و رابطه آن با فضیلت و سعادت بر مبنای قرآن و حدیث، کارکرد قرائت «ابی بن کعب» در ترجیح میان قرائت های هفتگانه.
نخستین مقاله «بررسی معناشناختی کاربرد اسم «فاطر» در قرآن کریم» اثر حمدعلی خوانین زاده است. به باور نگارنده، «اسماء الحسنی» از پرکاربردترین مفاهیم در قرآن کریم است و بررسی کاربرد این اسامی نقش به سزایی در فهم و تفسیر قرآن کریم دارد. در این میان اسم «فاطر» به دلیل پیوند وثیق معنایی با عبارت قرآنی «فِطْرَه الله» و کاربرد فراوان مفهوم «فطرت» در مباحث کلامی، از اهمیت به سزایی برخوردار است. از آنجا که مفاهیم به کاررفته در قرآن کریم غالباً با رویکردهای سنتیِ حدیثی، فقهی یا کلامی مورد مطالعه قرار گرفته و رویکردهای لغوی و ادبی به قرآن کریم تناسب چندانی با زبان شناسی و معناشناسی جدید نداشته است، در این مقاله به اجمال روشی معناشناختی و نوین برای بررسی مفاهیم به کار رفته در قرآن کریم ارائه و به بررسی معناشناختی اسم «فاطر» در قرآن کریم پرداخته شده است. در نتیجه این بررسی، پیوستگی اسم «فاطر» با مفاهیم متقابل «توحید/ شرک» و «هدایت/ ضلال» و همچنین پیوند آن با مفهوم «ربوبیت» آشکار شده و مشخص شده است که اسم «فاطر» در قرآن کریم تنها به آفرینش به معنای عام ارجاع نمی دهد، بلکه به نوع خاص آفرینش انسان اشاره دارد که در قرآن کریم با تعبیر «فِطْرَه الله» از آن یاد شده است. (ص 9)
دومین مقاله «بررسی قانون زیف در سوره های احزاب و غافر قرآن» نوشته سیده مریم فضائلی و سید حسین سیدی است. به باور نگارندگان، رابطه میان متغیرهای بسامد و طول واژه از جمله قوانینی است که جورج کینگزلی زیف آن را کشف کرد که بر اساس آن، هرچه طول یک کلمه بیشتر باشد، بسامد کاربرد آن در متن کمتر است. پژوهش حاضر سعی دارد تا این قانون را که تاکنون بر روی زبان عربی قرآن بررسی نشده است، با تمرکز بر روی واژگان اسمی در سوره های مدنی و مکی احزاب و غافر بررسی کند. نتایج حاصل نشان می دهد که استثنای قانون زیف که بر طبق آن واژگانی که کمتر از 3 واج داشته باشند، بسامدشان در متن نیز کمتر است، در سوره های احزاب و غافر صدق می کند. هر دو سوره در مورد کلمات 3، 6، 7، 9، 10، 11، 12و 13 واجی از قانون زیف تبعیت می کنند. اما این سوره ها در سه مورد قانون زیف را نقض می کنند. اولین مورد نقض این قانون، در سوره های احزاب و غافر مشاهده شد که در آن ها کلمات 4 واجی نسبت به کلمات 3 واجی بسامد وقوع زیادی داشتند که از دلایل آن نیز تکرار واژگان اسمی 4 واجی مانند «ایُ»، «کُل» و «شَیء» در سوره احزاب و «رب» و «یوم» در سوره غافر است. دومین مورد نقض قانون، بسامد زیاد کلمات 5 واجی نه تنها نسبت به کلمات 4 واجی و 3 واجی بلکه در مقایسه با طول کل کلمات در سوره های احزاب و غافر است. از دلایل فراوانی زیاد کلمات 5 واجی می توان به تکرار زیاد این کلمات (مانند لفظ جلاله «الله»، «رسول» و «نبی») و نیز آهنگین بودن قرآن اشاره کرد. سومین مورد نقض قانون زیف در سوره غافر در مورد کلمات 8 واجی است که این واژگان نسبت به کلمات 7 واجی بسامد بیشتری دارند که از دلایل بسامد زیاد کلماتی با طول 8 واج می توان به تکرار اسامی واژگان «مومنات»، «کافرینَ» و «صادقینَ» اشاره نمود. (ص 23)
سومین مقاله «نقد روایتی درباره نشانه های بی عقلی» اثر مصطفی فروتن تنها است. وی بر آن است که در میان روایات مربوط به نشانه های عقل، روایتی به نقل از امام صادق (ع) به چشم می خورد که بلندی ریش، نقش انگشتر و کنیه فرد را نشانه ای بر کشف عدم عقلانیت او معرفی می کند. در این مقاله ضمن بررسی سندی و متنی این روایت، به دنبال کشف گوینده حقیقی این سخن و احتمالات مختلف در مورد منشا و گوینده اصلی این روایت و دلیل وجود آن در برخی منابع روایی هستیم. از نتایج این مقاله، ناهمگونی آن با سایر روایات مرتبط و تشکیک جدی در صدور این روایت از معصوم (ع) است. به نظر می رسد این سخن، متاثر از فرهنگ عرب، وارد کتب روایی شده است. (ص 43)
چهارمین مقاله «نظره جدیده لوصف النساء بنواقص العقول» اثر حیدر مسجدی است. وصفت بعض الاحادیث النساء بکونهن «نواقص العقول»، وقد اثارت هذه الاحادیث جدلاً محتدماً فی الاوساط العلمیه، حتی إنه کتبت حولها رسائل ماجستیر. واختلف الباحثون فی التعاطی معها؛ بین راد لها ومنکر لصدورها، وبین موافق لها ومذعن لنقص عقول النساء، وبین موافق لها موول لمعناها. علماً ان هذه النصوص قد وردت فی اهم المصادر الحدیثیه للفریقین، فاستقصیناها اولاً، ودرسناها من جوانب عدیده ثانیاً، وانتهینا الی انه لا یمکن الطعن فی صدورها، کما لا یمکن الطعن فی المقطع المشار الیه منها؛ لاستخدامه فیها بوفره وکثره، فلا یبقی مجال إلا البحث فی دلالتها.
وبعد دراسه معانی «العقل» فی اللغه والحدیث، وتسلیط الاضواء علی بعض جوانب الروایات المذکوره، مضافاً لملاحظه القرائن المتوفره، انتهینا الی ان المراد بالعقل لیس هو القوه الإدراکیه، وان المراد الجدی من هذه الروایات هو ذم غلبه النساء للرجال، لا الطعن فی قواهن الإدراکیه کما هو المفهوم منها فی الغالب. واعتمدنا فی بحثنا اسلوبی التتبع فی الکتب والتحلیل. (ص 57)
پنجمین مقاله «شناخت درمانی افسردگی با تکیه بر آموزه های قانونمند قرآنی» نوشته فاطمه موسوی و محمد جواد نجفی است. هدف از پژوهش حاضر، استنباط آموزه هایی قانونمند از آیات کریمه است که در درمان شناختی اختلال افسردگی سودمند می باشد. استنباط قانونمند این آموزه ها بر پایه قرائن لفظی کلام مانند واژگان تاکیدی و معنای وضعی واژگان، همچنین تاویل کلام بر پایه قاعده تقسیم ثنایی و روش تفسیری قرآن به قرآن و در برخی موارد به قرینه روایات صورت می گیرد. یافته های این پژوهش، آموزه های قانونمند «یاد الهی به عنوان اولین راه بست ورود افکار منفی»، «همگانی و همیشگی بودن فراز و نشیب های زندگی»، احساس رضایت با اعمال قانون شکر» و «غم، جزای غم» هستند که می توانند جایگزین های مناسبی برای افکار افسرده ساز شوند. رویکرد درمانی در تفسیر آیات و قرآن محور بودن آموزه های درمان گر، رهاوردی نو در حوزه های تفسیر و علم روان شناسی بالینی و مشاوره است. (ص 79)
ششمین مقاله «نقد دیدگاه مسکویه درباره شاخصه انسانیت و رابطه آن با فضیلت و سعادت بر مبنای قرآن و حدیث» اثر محمد مصطفائی، حسن نقی زاده، عباس جوارشکیان و غلامرضا رئیسیان است. به باور نگارندگان، مسکویه «عقل» را ذات و جوهر نفس مجرد انسان می داند و «فضیلت» را حاکمیت عقل بر قوای نفس و اعمال آن، ذکر می کند که نتیجه ی آن، آزادی عقل در پرداختن به تاملات نظری است و ره آورد این تاملات که عبارت است از «حکمت»، همان «سعادت» نفس است. بنابراین سعادت، مستند به جنبه نظری عقل است، و فضیلت که حاصل شان عملی عقل است، نقشی مقدمی برای آن دارد.
اما در آیات و روایات، فضیلت و سعادت انسان از طرفی ریشه در عقل دارد و از طرف دیگر اراده و انتخاب گری انسان میان فجور و تقوا، موجب تزکیه (فضیلت) و در نتیجه فلاح (سعادت) است. از این رو حوزه معنایی عقل در لغت و لسان دین، و همچنین شاخصه محوری فضیلت و سعادتِ انسان در قرآن، سوالات کلیدی این تحقیق بوده اند که پس از تعیین «انسان به منزله عامل انتخابگر» به عنوان آن شاخصه محوری، و بازشناسی معنای عقل و اذعان به منشا بودن آن در فضیلت و سعادت از طریق تمییز میان حق و باطل و تدبیر و عاقبت اندیشی، به این نتیجه رسیدیم که بر خلاف رای مسکویه، فضیلت نقش مقدمی برای سعادت ندارد بلکه ملاک فضیلت و سعادت یک چیز است و آن اتخاذ «تقوا» است. (ص 99)
هفتمین مقاله «کارکرد قرائت «ابی بن کعب» در ترجیح میان قرائت های هفتگانه» نوشته روح الله نجفی است. نگارنده معتقد است که با نگاشته شدن و رسمیت یافتن مصحف عثمانی و لازم شمرده شدن قرائت قرآن بر وفق رسم الخط آن، به تدریج مصاحف دیگر از جمله مصحف «ابی بن کعب»، صلاحیت تلاوت شدن را از دست دادند. با این همه، مصحف عثمانی نیز قاریان و قرائت هایی مختلف یافت و ابوبکر بن مجاهد در قرن چهارم، قرائت هفت قاری منتخب خویش را در کتاب «السبعه» عرضه داشت. از دیگر سو، بزرگانی نظیر ابن خالویه، مکی بن ابی طالب، زمخشری، شیخ طوسی و… چون در مقام مقایسه و رجحان نهادن میان قرائت های قاریان هفت گانه برآمدند، قرائت ابی بن کعب را از یاد نبردند بلکه در مواضع متعدد، با استشهاد بدان، وجهی از وجوه قرائت های هفت گانه را موید داشتند و قرائت ابی را حجت برخی از قاریان منتخب ابن مجاهد دانستند. تحقیق حاضر با عرضه بیست نمونه از استشهادهای اهل فن به قرائت ابی در مقام ترجیح میان قرائت های قاریان هفت گانه، مسجل می سازد که قرائت ابی، در فرایند تشخیص متن قرآن، نقشی انکارناپذیر داشته است. (ص 121)
دومین مقاله «بررسی قانون زیف در سوره های احزاب و غافر قرآن» نوشته سیده مریم فضائلی و سید حسین سیدی است. به باور نگارندگان، رابطه میان متغیرهای بسامد و طول واژه از جمله قوانینی است که جورج کینگزلی زیف آن را کشف کرد که بر اساس آن، هرچه طول یک کلمه بیشتر باشد، بسامد کاربرد آن در متن کمتر است. پژوهش حاضر سعی دارد تا این قانون را که تاکنون بر روی زبان عربی قرآن بررسی نشده است، با تمرکز بر روی واژگان اسمی در سوره های مدنی و مکی احزاب و غافر بررسی کند. نتایج حاصل نشان می دهد که استثنای قانون زیف که بر طبق آن واژگانی که کمتر از 3 واج داشته باشند، بسامدشان در متن نیز کمتر است، در سوره های احزاب و غافر صدق می کند. هر دو سوره در مورد کلمات 3، 6، 7، 9، 10، 11، 12و 13 واجی از قانون زیف تبعیت می کنند. اما این سوره ها در سه مورد قانون زیف را نقض می کنند. اولین مورد نقض این قانون، در سوره های احزاب و غافر مشاهده شد که در آن ها کلمات 4 واجی نسبت به کلمات 3 واجی بسامد وقوع زیادی داشتند که از دلایل آن نیز تکرار واژگان اسمی 4 واجی مانند «ایُ»، «کُل» و «شَیء» در سوره احزاب و «رب» و «یوم» در سوره غافر است. دومین مورد نقض قانون، بسامد زیاد کلمات 5 واجی نه تنها نسبت به کلمات 4 واجی و 3 واجی بلکه در مقایسه با طول کل کلمات در سوره های احزاب و غافر است. از دلایل فراوانی زیاد کلمات 5 واجی می توان به تکرار زیاد این کلمات (مانند لفظ جلاله «الله»، «رسول» و «نبی») و نیز آهنگین بودن قرآن اشاره کرد. سومین مورد نقض قانون زیف در سوره غافر در مورد کلمات 8 واجی است که این واژگان نسبت به کلمات 7 واجی بسامد بیشتری دارند که از دلایل بسامد زیاد کلماتی با طول 8 واج می توان به تکرار اسامی واژگان «مومنات»، «کافرینَ» و «صادقینَ» اشاره نمود. (ص 23)
سومین مقاله «نقد روایتی درباره نشانه های بی عقلی» اثر مصطفی فروتن تنها است. وی بر آن است که در میان روایات مربوط به نشانه های عقل، روایتی به نقل از امام صادق (ع) به چشم می خورد که بلندی ریش، نقش انگشتر و کنیه فرد را نشانه ای بر کشف عدم عقلانیت او معرفی می کند. در این مقاله ضمن بررسی سندی و متنی این روایت، به دنبال کشف گوینده حقیقی این سخن و احتمالات مختلف در مورد منشا و گوینده اصلی این روایت و دلیل وجود آن در برخی منابع روایی هستیم. از نتایج این مقاله، ناهمگونی آن با سایر روایات مرتبط و تشکیک جدی در صدور این روایت از معصوم (ع) است. به نظر می رسد این سخن، متاثر از فرهنگ عرب، وارد کتب روایی شده است. (ص 43)
چهارمین مقاله «نظره جدیده لوصف النساء بنواقص العقول» اثر حیدر مسجدی است. وصفت بعض الاحادیث النساء بکونهن «نواقص العقول»، وقد اثارت هذه الاحادیث جدلاً محتدماً فی الاوساط العلمیه، حتی إنه کتبت حولها رسائل ماجستیر. واختلف الباحثون فی التعاطی معها؛ بین راد لها ومنکر لصدورها، وبین موافق لها ومذعن لنقص عقول النساء، وبین موافق لها موول لمعناها. علماً ان هذه النصوص قد وردت فی اهم المصادر الحدیثیه للفریقین، فاستقصیناها اولاً، ودرسناها من جوانب عدیده ثانیاً، وانتهینا الی انه لا یمکن الطعن فی صدورها، کما لا یمکن الطعن فی المقطع المشار الیه منها؛ لاستخدامه فیها بوفره وکثره، فلا یبقی مجال إلا البحث فی دلالتها.
وبعد دراسه معانی «العقل» فی اللغه والحدیث، وتسلیط الاضواء علی بعض جوانب الروایات المذکوره، مضافاً لملاحظه القرائن المتوفره، انتهینا الی ان المراد بالعقل لیس هو القوه الإدراکیه، وان المراد الجدی من هذه الروایات هو ذم غلبه النساء للرجال، لا الطعن فی قواهن الإدراکیه کما هو المفهوم منها فی الغالب. واعتمدنا فی بحثنا اسلوبی التتبع فی الکتب والتحلیل. (ص 57)
پنجمین مقاله «شناخت درمانی افسردگی با تکیه بر آموزه های قانونمند قرآنی» نوشته فاطمه موسوی و محمد جواد نجفی است. هدف از پژوهش حاضر، استنباط آموزه هایی قانونمند از آیات کریمه است که در درمان شناختی اختلال افسردگی سودمند می باشد. استنباط قانونمند این آموزه ها بر پایه قرائن لفظی کلام مانند واژگان تاکیدی و معنای وضعی واژگان، همچنین تاویل کلام بر پایه قاعده تقسیم ثنایی و روش تفسیری قرآن به قرآن و در برخی موارد به قرینه روایات صورت می گیرد. یافته های این پژوهش، آموزه های قانونمند «یاد الهی به عنوان اولین راه بست ورود افکار منفی»، «همگانی و همیشگی بودن فراز و نشیب های زندگی»، احساس رضایت با اعمال قانون شکر» و «غم، جزای غم» هستند که می توانند جایگزین های مناسبی برای افکار افسرده ساز شوند. رویکرد درمانی در تفسیر آیات و قرآن محور بودن آموزه های درمان گر، رهاوردی نو در حوزه های تفسیر و علم روان شناسی بالینی و مشاوره است. (ص 79)
ششمین مقاله «نقد دیدگاه مسکویه درباره شاخصه انسانیت و رابطه آن با فضیلت و سعادت بر مبنای قرآن و حدیث» اثر محمد مصطفائی، حسن نقی زاده، عباس جوارشکیان و غلامرضا رئیسیان است. به باور نگارندگان، مسکویه «عقل» را ذات و جوهر نفس مجرد انسان می داند و «فضیلت» را حاکمیت عقل بر قوای نفس و اعمال آن، ذکر می کند که نتیجه ی آن، آزادی عقل در پرداختن به تاملات نظری است و ره آورد این تاملات که عبارت است از «حکمت»، همان «سعادت» نفس است. بنابراین سعادت، مستند به جنبه نظری عقل است، و فضیلت که حاصل شان عملی عقل است، نقشی مقدمی برای آن دارد.
اما در آیات و روایات، فضیلت و سعادت انسان از طرفی ریشه در عقل دارد و از طرف دیگر اراده و انتخاب گری انسان میان فجور و تقوا، موجب تزکیه (فضیلت) و در نتیجه فلاح (سعادت) است. از این رو حوزه معنایی عقل در لغت و لسان دین، و همچنین شاخصه محوری فضیلت و سعادتِ انسان در قرآن، سوالات کلیدی این تحقیق بوده اند که پس از تعیین «انسان به منزله عامل انتخابگر» به عنوان آن شاخصه محوری، و بازشناسی معنای عقل و اذعان به منشا بودن آن در فضیلت و سعادت از طریق تمییز میان حق و باطل و تدبیر و عاقبت اندیشی، به این نتیجه رسیدیم که بر خلاف رای مسکویه، فضیلت نقش مقدمی برای سعادت ندارد بلکه ملاک فضیلت و سعادت یک چیز است و آن اتخاذ «تقوا» است. (ص 99)
هفتمین مقاله «کارکرد قرائت «ابی بن کعب» در ترجیح میان قرائت های هفتگانه» نوشته روح الله نجفی است. نگارنده معتقد است که با نگاشته شدن و رسمیت یافتن مصحف عثمانی و لازم شمرده شدن قرائت قرآن بر وفق رسم الخط آن، به تدریج مصاحف دیگر از جمله مصحف «ابی بن کعب»، صلاحیت تلاوت شدن را از دست دادند. با این همه، مصحف عثمانی نیز قاریان و قرائت هایی مختلف یافت و ابوبکر بن مجاهد در قرن چهارم، قرائت هفت قاری منتخب خویش را در کتاب «السبعه» عرضه داشت. از دیگر سو، بزرگانی نظیر ابن خالویه، مکی بن ابی طالب، زمخشری، شیخ طوسی و… چون در مقام مقایسه و رجحان نهادن میان قرائت های قاریان هفت گانه برآمدند، قرائت ابی بن کعب را از یاد نبردند بلکه در مواضع متعدد، با استشهاد بدان، وجهی از وجوه قرائت های هفت گانه را موید داشتند و قرائت ابی را حجت برخی از قاریان منتخب ابن مجاهد دانستند. تحقیق حاضر با عرضه بیست نمونه از استشهادهای اهل فن به قرائت ابی در مقام ترجیح میان قرائت های قاریان هفت گانه، مسجل می سازد که قرائت ابی، در فرایند تشخیص متن قرآن، نقشی انکارناپذیر داشته است. (ص 121)
در نوشته پیش‌رو چهل و نهمین شماره دو فصلنامه علمی-پژوهشی علوم قرآن و حدیث را پی می‌گیریم. مقالات این شماره عبارتند از: بررسی معناشناختی کاربرد اسم «فاطر» در قرآن کریم، بررسی قانون زیف در سوره های احزاب و غافر قرآن، نقد روایتی درباره نشانه های بی عقلی، نظره جدیده لوصف النساء بنواقص العقول، شناخت درمانی افسردگی با تکیه بر آموزه های قانونمند قرآنی، نقد دیدگاه مسکویه درباره شاخصه انسانیت و رابطه آن با فضیلت و سعادت بر مبنای قرآن و حدیث، کارکرد قرائت «ابی بن کعب» در ترجیح میان قرائت های هفتگانه.مروری بر نشریات علوم و حدیث (2)
