تداوم مکتب اخباری در حوزه‌های شیعه
تفکر اخباری، با مذاق عامیانه مذهبی همخوان است. اخباریان، دعاوی چون تمسک و تولای فکری به امامان معصوم (ع)، احتیاط گزینی عملی، تعبدگرایی و دوری از آرای شخصی و… را مطرح کردند. این شعارها، آن قدر قداست آمیز و جذاب بودند که میدان داری کنند و حتی مخالفان را هم از خوف عوام به همراهی وادارند
به نظر می‌رسد که عوامل زیر در تداوم آشکار و پنهان اخباری گری در حوزه‌های شیعی اثرگذارند:
1. مکتب اخباری، حدود دویست سال، مکتب فکری بلامنازع در پاره‌ای از حوزه‌های دینی و مکتب فکری مطرح در پاره‌ای دیگر از حوزه‌ها بود. این حضور غالب و یا مطرح، ده‌ها نسل علمی متوالی را در حوزه‌های علمیه دربرگرفت. طبیعی می‌نماید که آثار این حضور سالیان سال بماند و به سهولت از بین نرود. مکتب اعتزال، که هیچ گاه چونان سلطه‌ای و غلبه‌ای بر مجامع علمی اهل سنت نیافت، قرنها پس از افول و زوال، آثار فکری آن برجای ماند و در دوره معاصر، رگه‌ها و علاقه‌های اعتزال مشهود و حیات مجدد آن در حوزه‌های فکری اهل سنت نمایان است. مکتب اخباری در میان شیعه، که تداوم، یا گستره و سلطه فکری آن غیر قابل مقایسه با مکتب اعتزال می‌نماید، بدیهی می‌نماید که با نقد و هجمه فکری وحید بهبهانی و شاگردان او، گرچه ره افول پیمود؛ اما آثار پنهان و پیدای آن بماند و چونان درختی ریشه دار، از این سو و آن سو جوانه زند و خود را در قالبها و نمادهای نو بنمایاند.
2. بخشی گسترده از آثار و نوشته‌های عالمان اخباری مسلک، به منابع اصلی و مورد مراجعه عالمان، فضلا و حتی عوام شیعه تبدیل شدند. مولفان مجامع حدیثی متأخر شیعی، اخباری هستند. علامه مجلسی، حر عاملی و فیض کاشانی که محمدین الاواخر شناخته می‌شوند مؤلفان سه مجموعه اصلی حدیثی متاخر هستند که آثار ایشان جایگزین مجامع حدیثی متقدم (صحاح اربعه) گردیدند و جایگاهی رفیع در منابع و مصادر حدیثی شیعه پیدا کردند. این بزرگان، تنها به گردآوری ساده احادیث بسنده نداشتند، بلکه دریچه‌های نظر و منظر این مؤلفان اخباری، در شیوه گردآوری، گزینش، تیتربندی و عنوان گذاری، تقطیعات روائی و بویژه در توضیحات و تبیینهای روایی نمایان است. به عنوان نمونه مجموعه عظیم و گرانسنگ بحارالانوار با 110 جلد جدید (و یا 25 جلد نخستین) و در 2327 باب و بیش از 40 هزار صفحه، در موضوعات گوناگون عقایدی، تفسیری، تاریخی، اخلاقی، احکام فقهی و… به نقل احادیث می‌پردازد و در جای جای این اثر ارزشمند، با گردآوری، عنوان گذاری و توضیحات علامه مجلسی، مخاطب با آموزه هایی آشنا و درگیر می‌شود که از خاستگاه یک مؤلف وفادار به مکتب اخباری برخاسته است.
در دانش تفسیر نیز آثار متنوع و ارزشمند اخباریان چنین جایگاهی را دارد. تفسیرهای صافی، نورالثقلین و برهان (از فیض کاشانی حویزی و سید هاشم بحرانی) از تفاسیر معروف روایی‌اند که توسط مؤلفان اخباری نگاشته شده و در سده‌های اخیر از مهم ترین تفاسیر مرجع عالمان و فضلای حوزه‌های علمیه به شمار می‌روند.
3. مکتب فکری اخباری، از تنوّع آثار در قلمروهای گوناگون دانش اسلامی برخوردار شد. این گسترده مضمونی، در عمل، به غنابخشی این جریان انجامید و خوانندگان را با مجموعه جهان بینی، انسان شناسی، تاریخ نگری و… مترابط و منسجم همراه ساخت.
همان گونه که یاد شد، اخباریان تلاش وافری در حدیث نگاری داشتند. علاوه بر تک نگاریهای روایی، همت خویش را به موسوعه نگاریهای حدیثی معطوف داشتند.
موسوعه‌های روایی اخباریان، ویژگیهای متمایز و ممتاز داشت: کثرت روایات، طبقه بندی مناسب، شرح و توضیحات لازم و… علاوه بر موسوعه نگاریها، به شرح نگاری روایی پرداختند و از منظر خویش به تبیین مبهمات و مشکلات در فهم روایات روآورده‌اند. نمونه هایی چون: روضه المتقین (شرح من لایحضره الفقیه از ملامحمد تقی مجلسی) مرآه العقول و ملاذ الاخبار (شرح بر کافی و تهذیب از علامه مجلسی) و…
همچنین تفسیرهای روایی از سوی مؤلفان برجسته اخباری نگاشته شد که به برخی از آنها اشارت گردید.
در قلمروی عقاید دینی، آثاری چون حق الیقین (علامه مجلسی) علم الیقین و عین الیقین (فیض کاشانی) و در اخلاق و آداب دینی، نگاشته هایی چون المحجه البیضاء (فیض کاشانی) و حلیه المتقین (علامه مجلسی) و در مسائل تاریخی، نوشته هایی چون حیوه القلوب و…
این مجموعه تالیفات متنوع که تنها به یادکرد آثار مشهور و مورد مراجعه بسنده شد در مخاطبان، مذاق و منظر مشابه و یا همگرا پدید می‌آورد و در نتیجه، هرگز نمی توان مکتب اخباری را پایان یافته دانست؛ زیرا آثار اخباریان در قلمروهای گوناگون دانش اسلامی شیعی، منابع مرجع یا مورد مراجعه هستند و خواسته یا ناخواسته، آثار طبیعی خود را در هم گرایی و یا رسوبات فکری برجای می‌گذارند.
ییادآور می‌شود که نویسنده این سطور، نه این آثار را کم ارج می‌شمرد و نه از حذف و یا کم رنگ ساختن این نگارشها سخن به میان می‌آورد، بلکه تنها به این نکته توصیفی و گزارشی بسنده می‌کند که نمی توان از افول مکتب اخباری سخن به میان آورد، در شرایطی که بخش مهمی از منابع و مصادر ارجاعی در حوزه‌های دینی از این مؤلفان است.
4. تفکر اخباری، توانست فکر دینی عوام را با نگرش خود بسامان کند. در میان مؤلفان اخباری، نقش علامه مجلسی، بسیار برجسته بود. ایشان در بنیان سازی و گسترش بخشی فرهنگ و اندیشه شیعی در جامعه فارسی زبان، نقش بسزایی داشت. آثار فارسی منقّح و همگان فهم وی در چندین سده، مرجع دینی توده‌های فارسی خوان بود… سید محمد حسین خاتون آبادی (نواده علامه مجلسی) از 49 کتاب و رساله فارسی ایشان یاد می‌کند. در روزگار محدودیت منابع فارسی دینی، آثار متعدد و متنوع فارسی علامه مجلسی چون: عین الحیات، حق الیقین، حیات القلوب، جلاءالعیون، حلیهالمتقین و… کتابهای بالینی متدینان فارسی خوان بود. این نگاشته ها، تأثیرات و خدمات ارجمندی در فهم و اشاعه معارف و اخلاق دینی داشت، اما از آن جا که این آثار در نگرش و مبنای فکری با مکتب اخباری پیوند داشت، فهم عامه دینداران با عقاید، اخلاق، تاریخ، نبوت، امامت و باورهایی شکل یافت که با نگرش اخباری همگرا بود و در نتیجه آن دیدگاه‌ها و گزاره‌ها به مرور به مشهورات، بلکه گاه ضروریات مذهب تبدیل شد.
5 تفکر اخباری، با مذاق عامیانه مذهبی همخوان است. اخباریان، دعاوی چون تمسک و تولای فکری به امامان معصوم (ع)، احتیاط گزینی عملی، تعبدگرایی و دوری از آرای شخصی و… را مطرح کردند. این شعارها، آن قدر قداست آمیز و جذاب بودند که میدان داری کنند و حتی مخالفان را هم از خوف عوام به همراهی وادارند.[1]
[1] . نقل از نشریه حوزه ، ش144 ـ 143.
تفکر اخباری، با مذاق عامیانه مذهبی همخوان است. اخباریان، دعاوی چون تمسک و تولای فکری به امامان معصوم (ع)، احتیاط گزینی عملی، تعبدگرایی و دوری از آرای شخصی و… را مطرح کردند. این شعارها، آن قدر قداست آمیز و جذاب بودند که میدان داری کنند و حتی مخالفان را هم از خوف عوام به همراهی وادارنددکتر سید عباس صالحی
