در حاشیه عهدنامه مالک اشتر

 
این نامه پس از پایان جنگ صفین و هنگامی‌که مالک به استانداری مصر منصوب می‌شود، تحریر شده است. در جریان این جنگ عمرو بن العاص پذیرفت که در کنار معاویه قرار گیرد بدان شرط که ولایت مصر را در اختیار گیرد و لذا بلافاصله پس از جنگ بدان سوی شتافت و با گروهی از شامیان و همکاری فردی که از هواداران عثمان بود، و در مصر اقامت گزیده بود، معاویه بن خدیج، با استاندار امام، محمد بن ابوبکر که جوانی شایسته و برومند بود،‌ جنگید و او را به‌گونه‌ای بی‌رحمانه به شهادت رسانید. این اقدام ناجوانمردانه، امام که محمد را به‌مثابه فرزند خود می‌دانست، سخت رنجانید و مالک اشتر را بدان سوی فرستاد. این نامه در همین مناسبت است که نوشته شده است.
 
واقعیت این است که فردی چون مالک و با توجه به برجستگی‌های شخصی و تجربی و اخلاقی‌اش می‌توانست مخاطب چنین نامه‌ای قرار گیرد. امام بارها از وی ستایش کرده بود و حتی نسبت او را با خود همچون نسبت خود و پیامبر دانسته بود که این نشان‌دهنده عظمت بی‌بدیل مالک است. مضافاً که او به مصر می‌رفت و مصر آن زمان به دلایل مختلف تاریخی و تمدنی بخش ممتازی از قلمرو وسیع اسلامی بود. مطمئناً اعزام به چنین مأموریتی متفاوت بود با رفتن به مأموریت‌های دیگر. به‌عبارت‌دیگر هم مأمور و هم سرزمین مورد مأموریت را در تدوین عهدنامه تأثیری بزرگ بوده است که بدان خواهیم پرداخت.
 
1. این نامه به دلیل وثاقت و اعتبار و نیز اتصال ناقلان آن، ازجمله معتبرترین‌ها است. هم شیخ طوسی و هم نجاشی راویان این نامه را نقل می‌کنند و همگی را از عدول می‌شمارند. به دلیل همین اعتبار، بعضاً در مباحث فقهی از آن به‌عنوان یکی از مصادر استفاده می‌شود. برای نمونه مرحوم آیت‌الله خویی در مبحث «قضاء» در کتاب «مبانی تکمله المنهاج» در آنجا که به موضوع جواز اخذ اجرت بر واجبات می‌پردازد که براساس آن به جواز اخذ اجرت قاضی فتوا می‌دهند، در ضمن بیان ادله به عهدنامه مالک اشاره می‌کنند و طریق شیخ طوسی به اصبغ بن نباته که راوی نامه است، معتبر می‌داند.

نکته دیگر اینکه این متن توسط خود امام مکتوب شده و راویان این متن را نقل کرده‌اند و این متفاوت است با آنجا که کلامی از امام شنیده باشند و آن را با نص کلام امام و یا احیاناً با بیان خود نقل کرده باشند. گذشته از آنکه اصولاً کیفیت تدوین متن متفاوت است با کیفیت بیان مطالب. در تدوین متن مسائل فراوانی موردتوجه قرار می‌گیرد و رعایت می‌شود که به هنگام القای خطابه و کلام کمتر موردتوجه قرار می‌گیرد و اصولاً نمی‌تواند موردتوجه قرار بگیرد. از این زاویه نامه می‌باید به‌مراتب بیشتر مورد تأمل و دقت قرار گیرد و طبیعتاً برای فهم بهتر و دقیق‌تر آن می‌باید شرایط و فضای آن روزگاران از درون شناخته شود.
 
2. احتمالاً این برای نخستین بار است که دستورالعمل‌های صادرشده در مورد حقوق و وظائف حاکم نسبت به شهروندان، از حالت موعظه‌های اخلاقی خارج شده و با توجه به ویژگی‌ها و وظایف طبقات مختلف نکاتی توصیه می‌شود و این مسئله‌ای نوآورانه است. در متون باقی‌مانده قبل از این نامه هیچ‌گاه این تفصیل در تقسیم وظایف و اینکه در قبال هر گروهی که وظیفه و شغلی به عهده دارند چه باید کرد و حتی چه نباید کرد، وجود ندارد. از این دیدگاه آنچه بیان‌شده را نباید صرفاً در چارچوب اخلاقی نگریسته شود، چراکه عمیقاً متأثر از نوعی منطق اجتماعی و حقوقی است.
 
حال سخن در این است که اگر احیاناً مالک به سرزمین دیگری اعزام شده بود نامه ارسال شده، تفاوتی می‌یافت؟ در اینکه پیام اصلی این نامه توضیح وظایف حاکم در قبال رعیت در مفهوم عام آن است، سخنی نیست. سخن در این است که ولایت‌ها و ایالت‌های دیگر خصوصیاتی همچون مصر داشتند و یا مصر به دلیل سوابق تاریخی و تمدنی متفاوت بود و این تفاوت خود را در درون واقعیت‌های اجتماعی‌اش نشان می‌داد و مالک می‌بایست با همین واقعیت‌ها تعامل نماید.
 
چنانکه از مقدمه نامه برمی‌آید امام مصر را سرزمینی که فرازونشیب‌ها و دادوبیدادهای فراوانی را شاهد بوده است، می‌داند و به مالک هشدار می‌دهد که آیندگان تو را در امتداد این تاریخ طولانی خواهند دید و درباره‌ات قضاوت خواهند کرد. طبیعتاً این جامعه متفاوت است با جامعه‌ای که فاقد چنین تجربه تاریخی و تمدنی است. این تفاوت در تمامی ابعاد است و ازجمله در ساختارها و نهادهای مختلف اجتماعی و فرهنگی. امام به این نهادها و این ساختارها توجه دارد و جهت اعمال مدیریت درست و عادلانه بدان تأکید می‌کند.
 
تاریخ مصر باستان از حدود سه هزار سال قبل از میلاد مسیح آغاز می‌شود و تا حدود قرن ششم قبل از میلاد ادامه می‌یابد. ازاین‌پس عمدتاً ایرانیان هخامنشی هستند که بر آن حکم می‌رانند که نزدیک دو قرن به طول می‌انجامد. پس از حمله اسکندر و سقوط هخامنشیان مصر سلطه یونان را گردن می‌نهد و برای سه قرن به یکی از مهم‌ترین مراکز تولید و گسترش فرهنگ یونانی تبدیل می‌شود. کانون این فرهنگ و زبان و فلسفه و عرفان شهر اسکندریه است و جریان نیرومند یونانی کردن، این کشور را عمیقاً تحت تأثیر قرار می‌دهد.
 
مدتی قبل از میلاد مسیح مصر به تصرف رومیان درمی‌آید و از قرن چهارم میلادی به بعد در قلمرو امپراتوری بیزانس قرار می‌گیرد که تا هنگام ورود اعراب ادامه می‌یابد. اگرچه کمی قبل از این ورود مسلمانان، ساسانیان در پی شکست بیزانس‌ها، به مدت کوتاهی مصر را تصرف کردند.
 
در آنجا که به قوام اجتماعی و تمدنی این سرزمین راجع می‌شود هم یونانی‌ها و هم رومیان تأثیرگذارترین‌ها بودند. در زمان رومی‌ها بود که مسیحیت به مصر راه یافت و کشور را درنوردید و ساختارهای خاص اجتماعی – دینی خود را ایجاد کرد. اگرچه در این میان تاریخ دوران قدیم و ایام فراعنه و نیز نفوذ ایرانیان را نمی‌توان نادیده انگاشت.
 
واقعیت این است که سرزمینی با این سوابق تاریخی و تمدنی به‌کلی متفاوت بود با عموم مناطق دیگری که تحت حاکمیت مسلمانان قرار داشت. بدون شک ایران یک استثناء بود و بعدها استثناء بودن خود را نشان داد، اما در سرزمین‌های دیگر و ازجمله بصره و کوفه اصولاً ساختار اجتماعی، ساختاری قبیله‌ای و عموماً کوچ کننده و غیر وابسته به زمین بود. در چنین شرایطی تاریخ در مفهوم تمدن‌سازانه آن نامفهوم است. به‌هرحال این تفاوت در بطن جامعه وجود داشت و به‌احتمال قریب‌به‌یقین نکات بسیار ظریف مورد توصیه امام با توجه به همین واقعیت‌ها قابل‌درک خواهد بود.
 
3. چنانکه گفته شد امام نکات فراوانی را متذکر می‌شوند، اما با توجه به شرایط تبعیض‌آمیز آن ایام بر دو نکته در ابتدا و انتهای نامه تأکید ویژه می‌کنند و اینکه مالک با مردم رفتاری عادلانه و بدون تبعیض در پیش گیرد و این توضیح بیشتری می‌طلبد.
 
تا هنگام رحلت پیامبر عملاً اسلام فراتر از جزیره‌العرب نرفت و لذا زمینه‌ای برای تبعیض نژادی و قومی وجود نداشت چراکه همه هم‌نژاد و هم‌خون بودند. اگر احیاناً مشکلاتی وجود داشت، موردی بودند و نه عمومی. معروف چنین است که بعضاً سلمان فارسی به دلیل ریشه غیرعربی‌اش موردانتقاد و بلکه مورد استهزاء قرار می‌گرفت که پیامبر در قبال آن واکنش نشان داد و او را به خاندان خود منتسب ساخت و «محمدی»‌اش لقب داد. خصوصاً که پیامبر در مناسبت‌های مختلف و خاصه در پایان عمر شریف خود و مخصوصاً در خطبه‌های آخرین سفر به مکه به‌تساوی همه مسلمانان تأکید می‌فرمود. اعم از آنکه از مهاجران باشند و یا از انصار. از قریش باشند و یا غیر قریش. البته تحولات پس از رحلت پیامبر نیز به‌گونه‌ای بود که مجالی برای سیاست تبعیض‌آمیز اعراب علیه اعراب وجود نداشت. اگر احیاناً چنین سیاستی هم وجود داشت، بیشتر ریشه سیاسی داشت و نه ریشه نژادی و نژادپرستانه. مثلاً معاویه علیه انصار و به‌طورکلی مدنیان و مردم کوفه موضع داشت، امّا این موضع بیش از آنکه نژادپرستانه باشد، سیاسی بود. سیاستی که در طول دوران بنی‌امیه کم‌وبیش ادامه یافت.
 
در دوران کوتاه خلافت ابوبکر هم داستان به همین‌گونه بود. در این میان مهم‌ترین عامل، عدم خروج مسلمانان از مرزهای شبه جزیره‌العرب بود، امّا از دوران خلیفه دوم به بعد داستان تغییر کرد. مرزها شکسته شد و اعراب از هر طرف به پیش رفتند و دو امپراتوری بزرگ ایران و روم درهم‌شکسته شد. این جریان را پی‌آمدهای فراوانی بود و ازجمله آنها اندیشه‌های نژادپرستانه‌ای بود که جان گرفت و رشد کرد و موجب تبعیض قومی و نژادی شد و البته حاکمیت هم در آن زمان کم‌وبیش موافق چنین جریانی بودند. خلیفه دوم به‌عکس خلیفه نخست اهمیت افراد را بر اساس سوابق اسلامی و قرابتشان با پیامبر می‌دانست و بر همین اساس هم بیت‌المال را تقسیم می‌کرد. مضافاً که تمایلی به برتر دانستن اعراب داشت که بعدها به‌گونه‌ای افراطی تجلی یافت و مشکلات فراوانی را به دنبال آورد.
 
مشکل اساسی از دوران خلیفه سوم آغاز می‌شود. اولاً سیاست تبعیض نژادی قبل از او امکان رشد و تعمیق بیشتری یافت و تبعیض علیه غیر اعراب شدت گرفت و ثانیاً حاکمان جدید ولایات عموماً از اطرافیان خلیفه و خصوصاً از بنی‌امیه بودند و اینان قدرت را وسیله‌ای برای استبداد و کام‌جویی و بهره‌کشی می‌دانستند و این جریان هم به‌شدت تبعیض‌های نژادی و قومی افزود و هم به ظلم و تعدی نسبت به خود اعراب. در اواخر ایام عثمان به‌واقع همگان ناراضی بودند. از توده‌های عربی که مورد ستم و بی‌اعتنایی قرار می‌گرفتند و فقیر شده بودند تا غیر اعرابی که در درون امپراتوری جدید زندگی می‌کردند و مورد تبعیض و تحقیر فاتحان جدید بودند. همین مشکل بود که اوضاع را تا بدان حدّ بحرانی ساخت که چندین بار ناراضیان به مدینه آمده و به عثمان اعتراض کردند و خواستار تغییر رفتار و سیاستش شدند و چون بی‌نتیجه بود او را به قتل رسانیدند.
 
هم‌زمان با دوران خلافت امام ظلم به توده‌های عرب و نیز تبعیض علیه غیر اعراب که جمعیت فراوانی بودند و بسیاری از آنان یا به دلیل مهاجرتشان و یا مهاجرت اعراب به سرزمینشان در کنار یکدیگر زندگی می‌کردند؛ دو مسئله بزرگ و مورد ابتلای آن روزگار بود و امام چنانکه یادآور شدیم در مقدمه و در پایان نامه بدان می‌پردازد.
 
در ابتدای نامه می‌فرماید با رأفت و رحمت و لطف و مکرمت با مردم رفتار کن و مبادا همچون حیوانی درنده باشی که خوردنشان را غنیمت شماری. و سپس می‌افزاید که این رعیت دو گونه‌اند، یا «برادر دینی تو» هستند و یا «همانندت در انسانیت».
 
و در اواخر نامه می‌فرماید: بارها از پیامبر (ص) شنیدم که می‌فرمود هیچ امتی به سعادت و رستگاری دست نیابد مگر آنکه بدون ترس و واهمه بتواند حق زیردستان را از فرادستان بازستاند.
 
در آن ایام ظلم و تبعیض فراگیر بود و عامل اصلی ناآرامی‌های سالیان اخیر خلافت عثمان. چنانکه گفتیم تبعیض خصوصاً نسبت به غیر اعراب وجود داشت که ریشه‌ای نژادپرستانه داشت و ظلم نسبت به عموم مردم و حتی خود اعراب که از استبداد و زیاده‌خواهی والیان وابسته به خاندان اموی نشئت می‌گرفت و این هر دو در کانون توجه امام بود و اساساً مهم‌ترین پیام عملی عهدنامه است.
 
 
محمد مسجدجامعی
1396/3/20