عزاداری برای امام شیعیان در سرزمین هندوان؛ سه بارزه
احمدرضا عبادی
در خبر است که آخرین پیام‌آور خدا سال‌ها پیش از رویداد کربلا فرمود: «إنَّ لِقَتْلِ الْحُسَیْنِ حَرَارَهٌ فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ لَنْ تَبْرُدَ أَبَداً»؛ شهادت امام حسین علیه‌السلام در دل‌های افراد باایمان حرارتی ایجاد می‌کند که هرگز خاموش نخواهد شد. شاید اگر بخواهیم رد این حرارت قلبی را در میان سوگواران امام حسین (ع) جستجو کنیم، بی‌تردید مردمان هندوستان در این میان جزو بارزترین‌ها خواهند بود.
به بهانه فرارسیدن ماه محرم، این نوشونده‌ترین تکرار تقویم، سه بارزه آیین سوگواری برای کشته عبرت‌ها در میان دلدادگان او در شبه‌قاره را به‌اختصار مرور می‌کنیم. بارزه نخست به ادوات عزاداری، دومین آن به اماکن اقامه عزا و مورد سوم نیز به شواهد عبور حرارت شهادت ابرمرد عرصه نهی از منکر حاکمان، از مرزهای قومی، نژادی و دینی می‌پردازد.
تعزیه:
تفاوت معنایی فاحش واژه‌های فارسی دخیل یا به عبارت بهتر جامانده در زبان هندی و اردو جالب‌توجه است، همچون کلمه سازش که در فارسی به معنای صلح ولی در اردو به معنای توطئه‌چینی است! تعزیه نیز یکی از همین کلمات است که معنای آن در شبه‌قاره کاملاً متفاوت از آن چیزی است که به ذهن ما ایرانیان متبادر می‌شود. تعزیه هندی با تعزیه ایرانی که نوعی نمایش مذهبی است متفاوت است.
در این خطه، تعزیه سازه‌ای عمدتاً چوبین یا فلزی است به شکل بارگاه امام حسین (ع) که در ایام عزاداری محرم بر دوش یک یا چند نفر به همراه دسته عزاداری به حرکت درمی‌آید و مورداحترام، اکرام و توسل فراوان مردم قرار می‌گیرد. شاید بتوان گفت که ساخت تعزیه دنباله سنت ساخت مقابر و زیارتگاه‌های نمادین عتبات عالیات در شبه‌قاره است که به دلیل دوری این مناطق از سرزمین اصلی این بقاع متبرکه و به امید فرونشاندن عطش زیارت آن‌ها رواج داشته و امروزه در کشورهای هند، پاکستان و افغانستان نمونه‌هایی باشکوه از آن‌ها موجود و مورداحترام و زیارت نه‌تنها شیعیان بلکه سایر مردم است. تعزیه که در سنت‌های عزاداری محرم در شبه قاره از عناصر محوری است، نوعی نماد است و ریشه این نمادسازی را نیز می‌توان در سنت هندویی دنبال کرد. تعزیه در مناطق مختلف هند اشکال گوناگونی پیدا می‌کند و گاه ارتفاع آن به 12 متر می‌رسد. در خانه‌ها و امامباره‌ها تعزیه در وسط محل عزاداری و سایر نمادها در کنار آن قرار می‌گیرند. در روز عاشورا که اوج مراسم عزاداری است مردم تعزیه‌ها را برداشته و به سمت اماکن مقدسی که شبیه زیارتگاه کربلا ساخته شده حمل می‌کنند. تصویری که از این آیین حاصل می‌شود شباهت زیادی به آیین نخل گردانی در یزد دارد. در بخشی از حیاط این اماکن فضایی وجود دارد که برای دفن تعزیه‌ها در نظر گرفته‌شده است. ازآنجاکه پیکر مطهر امام حسین (ع) چندی بر زمین ماند و دفن کننده‌ای نداشت. مردم عزادار شبه‌قاره در روز عاشورا این تعزیه‌ها را به‌طور نمادین دفن می‌کنند تا داغ حاصل از این مصیبت پیشوای ستمدیده خویش را اندکی فرو بنشانند.
امامباره
در ایران، عزاداری برای امام حسین (ع) در مساجد، حسینیه‌ها، فاطمیه‌ها، مهدیه‌ها، زینبیه ها، تکایا و خانه‌ها انجام می‌شود، اما در شبه‌قاره هند این مناسک بیشتر در امامباره ها برگزار می‌شود؛ بناهایی که به‌منظور برگزاری مراسم عزاداری به دست شیعیان ساخته شده‌اند. با قدرت گرفتن شیعیان در اوده در شمال هند و در دوره آصف الدوله چهارمین نواب اوده، فرهنگ شیعی در این خطه گسترش یافت و بزرگ‌ترین امامباره هند به نام بارا امامباره یا امامباره آصفیه به دستوری وی در اوده به ابعاد 16 در 50 متر و با ارتفاع 15 متر ساخته شد. برای ساخت این امامباره قریب 22 هزار کارگر حدود شش سال به‌طور شبانه‌روزی کار کرده‌اند. امامباره ها به‌تدریج کارکرد جدیدی نیز یافتند و به مدفن بانیان بدل شدند. علاوه بر این، امامباره ها در ادامه به خانه‌ها نیز گسترش یافت. بدین نحو که بخش ویژه‌ای از خانه یا گاه اتاقی بزرگ به‌عنوان امامباره به برگزاری عزاداری در عاشورا اختصاص یافت. در کل از زمان نواب اوده تاکنون 25 امامباره بزرگ در هند ساخته شده است. برخی از امامباره ها مانند امامباره جهولال نیز به دست هندوها بنا گشته تا بار دیگر ارادت انسان به دادخواهان تاریخ از مرز دین و نژاد بگذرد.
برهمنان حسینی
ترکیب جالبی است این برهمنان حسینی؛ هندوان برهمنی که در ماه محرم رخت عزا بر تن می‌کنند و حسینی می‌شوند تا حرارت شهادت امام حسین (ع) مرزهای قومی، نژادی و دینی را درنوردد و خاموشی نداند. گویی قلیان افسانه‌ها و اسطوره‌ها در سرزمین رمزآلود هند واقعه کربلا را نیز در خود کشیده و یکی از نتایج آن در قالب همین گروه از مردم بروز کرده است. برهنمان حسینی شاخه‌ای از هندوهای برهمن که در مناطق مختلف غرب هند به‌ویژه در احمدنگر ساکن‌اند. آن‌ها درواقع به اسلام گرویده‌اند و آداب و مناسک اسلامی را بر پا می‌دارند، هرچند که برخی از آیین‌های برهمنی خود را نیز حفظ کرده‌اند. ایشان که به دات[1] یا موهیال[2] نیز مشهورند مدعی‌اند یکی از نیاکانشان به نام رهاب و فرزندانش در واقعه کربلا در صف یاران امام حسین (ع) حاضر بوده و علیه یزید با رشادت جنگیده و امام حسین با مشاهده رشادت‌های او به وی لقب «سلطان» داده است. در داستان دیگری که بیشتر محل تردید است مدعی‌اند مهربانو یا چاندرا لک‌ها[3]، خواهر شهربانو همسر ایرانی امام حسین (ع) و همسر حاکمی هندو به نام چاندراگوپتا، پس از دریافت نامه استمداد امام سجاد بلافاصله لشکری عظیم را راهی کربلا می‌کند اما لشکر وقتی می‌رسد که امام و یارانش به شهادت رسیده‌اند. بر اساس این ادعا آن‌ها در ادامه به کوفه رفته به مختار می‌پیوندند و مختار آن‌ها را در محله‌ای به نام دارالهندیه اسکان می‌دهد. برخی از این برهمن‌ها پس از شهادت امام حسین، برای خونخواهی وی به مختار ثقفی در کوفه می‌پیوندند و مابقی به هند بازمی‌گردند (همان). برهمن‌های حسینی معتقدند کریشنا در بهگودگیتا واقعه کربلا را پیش‌بینی کرده بوده است. آن‌ها برای امام علی (ع) نیز احترام فراوان قائل‌اند و ایشان را با لقب ویژه اوم مرتی[4] نام می‌برند. ازدواج‌ها در بین برهمنان حسینی عموماً درون‌گروهی است. به لحاظ کاست این عده از اهمیت خاصی برخوردار نیستند و به لحاظ موقعیت شغلی و اجتماعی نیز چنین وضعیتی دارند و اکثراً فقیر و متکدی‌اند. امروز برهمن‌های حسینی به‌سرعت در حال کاهش هستند و نسل جوان ایشان آداب و مناسک پدرانشان را به فراموشی سپرده و به آن‌ها به دیده تحقیر می‌نگرند (همان).
منابع:
مستدرک الوسائل
رحمانی، جبار، مناسک و آیین‌های شیعی در هند، خیمه، تهران، 1391 ش
Bhattacharya, Jogendra Nath, Hindu Castes and Sects, Munshiram Manoharlal, New Delhi, 1995
Yoginder Sikand, Hindu followers of Muslim imam, Milli Gazette, India, May 2004
در این خطه، تعزیه سازه‌ای عمدتاً چوبین یا فلزی است به شکل بارگاه امام حسین (ع) که در ایام عزاداری محرم بر دوش یک یا چند نفر به همراه دسته عزاداری به حرکت درمی‌آید و مورداحترام، اکرام و توسل فراوان مردم قرار می‌گیرد. شاید بتوان گفت که ساخت تعزیه دنباله سنت ساخت مقابر و زیارتگاه‌های نمادین عتبات عالیات در شبه‌قاره است که به دلیل دوری این مناطق از سرزمین اصلی این بقاع متبرکه و به امید فرونشاندن عطش زیارت آن‌ها رواج داشته و امروزه در کشورهای هند، پاکستان و افغانستان نمونه‌هایی باشکوه از آن‌ها موجود و مورداحترام و زیارت نه‌تنها شیعیان بلکه سایر مردم است. تعزیه که در سنت‌های عزاداری محرم در شبه قاره از عناصر محوری است، نوعی نماد است و ریشه این نمادسازی را نیز می‌توان در سنت هندویی دنبال کرد. تعزیه در مناطق مختلف هند اشکال گوناگونی پیدا می‌کند و گاه ارتفاع آن به 12 متر می‌رسد. در خانه‌ها و امامباره‌ها تعزیه در وسط محل عزاداری و سایر نمادها در کنار آن قرار می‌گیرند. در روز عاشورا که اوج مراسم عزاداری است مردم تعزیه‌ها را برداشته و به سمت اماکن مقدسی که شبیه زیارتگاه کربلا ساخته شده حمل می‌کنند. تصویری که از این آیین حاصل می‌شود شباهت زیادی به آیین نخل گردانی در یزد دارد. در بخشی از حیاط این اماکن فضایی وجود دارد که برای دفن تعزیه‌ها در نظر گرفته‌شده است. ازآنجاکه پیکر مطهر امام حسین (ع) چندی بر زمین ماند و دفن کننده‌ای نداشت. مردم عزادار شبه‌قاره در روز عاشورا این تعزیه‌ها را به‌طور نمادین دفن می‌کنند تا داغ حاصل از این مصیبت پیشوای ستمدیده خویش را اندکی فرو بنشانند.
امامباره
در ایران، عزاداری برای امام حسین (ع) در مساجد، حسینیه‌ها، فاطمیه‌ها، مهدیه‌ها، زینبیه ها، تکایا و خانه‌ها انجام می‌شود، اما در شبه‌قاره هند این مناسک بیشتر در امامباره ها برگزار می‌شود؛ بناهایی که به‌منظور برگزاری مراسم عزاداری به دست شیعیان ساخته شده‌اند. با قدرت گرفتن شیعیان در اوده در شمال هند و در دوره آصف الدوله چهارمین نواب اوده، فرهنگ شیعی در این خطه گسترش یافت و بزرگ‌ترین امامباره هند به نام بارا امامباره یا امامباره آصفیه به دستوری وی در اوده به ابعاد 16 در 50 متر و با ارتفاع 15 متر ساخته شد. برای ساخت این امامباره قریب 22 هزار کارگر حدود شش سال به‌طور شبانه‌روزی کار کرده‌اند. امامباره ها به‌تدریج کارکرد جدیدی نیز یافتند و به مدفن بانیان بدل شدند. علاوه بر این، امامباره ها در ادامه به خانه‌ها نیز گسترش یافت. بدین نحو که بخش ویژه‌ای از خانه یا گاه اتاقی بزرگ به‌عنوان امامباره به برگزاری عزاداری در عاشورا اختصاص یافت. در کل از زمان نواب اوده تاکنون 25 امامباره بزرگ در هند ساخته شده است. برخی از امامباره ها مانند امامباره جهولال نیز به دست هندوها بنا گشته تا بار دیگر ارادت انسان به دادخواهان تاریخ از مرز دین و نژاد بگذرد.
برهمنان حسینی
ترکیب جالبی است این برهمنان حسینی؛ هندوان برهمنی که در ماه محرم رخت عزا بر تن می‌کنند و حسینی می‌شوند تا حرارت شهادت امام حسین (ع) مرزهای قومی، نژادی و دینی را درنوردد و خاموشی نداند. گویی قلیان افسانه‌ها و اسطوره‌ها در سرزمین رمزآلود هند واقعه کربلا را نیز در خود کشیده و یکی از نتایج آن در قالب همین گروه از مردم بروز کرده است. برهنمان حسینی شاخه‌ای از هندوهای برهمن که در مناطق مختلف غرب هند به‌ویژه در احمدنگر ساکن‌اند. آن‌ها درواقع به اسلام گرویده‌اند و آداب و مناسک اسلامی را بر پا می‌دارند، هرچند که برخی از آیین‌های برهمنی خود را نیز حفظ کرده‌اند. ایشان که به دات[1] یا موهیال[2] نیز مشهورند مدعی‌اند یکی از نیاکانشان به نام رهاب و فرزندانش در واقعه کربلا در صف یاران امام حسین (ع) حاضر بوده و علیه یزید با رشادت جنگیده و امام حسین با مشاهده رشادت‌های او به وی لقب «سلطان» داده است. در داستان دیگری که بیشتر محل تردید است مدعی‌اند مهربانو یا چاندرا لک‌ها[3]، خواهر شهربانو همسر ایرانی امام حسین (ع) و همسر حاکمی هندو به نام چاندراگوپتا، پس از دریافت نامه استمداد امام سجاد بلافاصله لشکری عظیم را راهی کربلا می‌کند اما لشکر وقتی می‌رسد که امام و یارانش به شهادت رسیده‌اند. بر اساس این ادعا آن‌ها در ادامه به کوفه رفته به مختار می‌پیوندند و مختار آن‌ها را در محله‌ای به نام دارالهندیه اسکان می‌دهد. برخی از این برهمن‌ها پس از شهادت امام حسین، برای خونخواهی وی به مختار ثقفی در کوفه می‌پیوندند و مابقی به هند بازمی‌گردند (همان). برهمن‌های حسینی معتقدند کریشنا در بهگودگیتا واقعه کربلا را پیش‌بینی کرده بوده است. آن‌ها برای امام علی (ع) نیز احترام فراوان قائل‌اند و ایشان را با لقب ویژه اوم مرتی[4] نام می‌برند. ازدواج‌ها در بین برهمنان حسینی عموماً درون‌گروهی است. به لحاظ کاست این عده از اهمیت خاصی برخوردار نیستند و به لحاظ موقعیت شغلی و اجتماعی نیز چنین وضعیتی دارند و اکثراً فقیر و متکدی‌اند. امروز برهمن‌های حسینی به‌سرعت در حال کاهش هستند و نسل جوان ایشان آداب و مناسک پدرانشان را به فراموشی سپرده و به آن‌ها به دیده تحقیر می‌نگرند (همان).
منابع:
مستدرک الوسائل
رحمانی، جبار، مناسک و آیین‌های شیعی در هند، خیمه، تهران، 1391 ش
Bhattacharya, Jogendra Nath, Hindu Castes and Sects, Munshiram Manoharlal, New Delhi, 1995
Yoginder Sikand, Hindu followers of Muslim imam, Milli Gazette, India, May 2004
